Tô Hoài - nhìn từ một khoảng cách gần






Vương Trí Nhàn ( 11/23/2009 4:09:44 PM )  


Lâu nay, chúng ta mới chỉ quen với loại chân dung nhân vật hoặc là rất đẹp hoặc là bị biếm họa mà trở nên méo mó nhếch nhác. Đặt các bức chân sung văn học ấy cạnh những tác phẩm trắng đen rõ ràng, ta tốt nó xấu sẽ thấy một sự trùng hợp không vẻ vang gì. Bức chân dung Tô Hoài nhìn gần của Vương Trí Nhàn cho thấy những nét khác lạ và độc đáo. Vẫn tràn đầy các gam mầu ấm áp, không yêu quý nhau không thể có gam mầu ấy; nhưng nhân vật hiện ra với khá nhiều mảng tối, mới trông tưởng bị nhọ, nhìn lâu hoá ra đó là những tương phản để thấy một chiều sâu đầy đặn vạm vỡ; vừa có tính khác lạ vừa rất đỗi thân thuộc với con người. Không phải tất cả những nét vẽ của Vương Trí Nhàn đều đúng, chỉ có sự công phu hết lòng thì rất đáng nể trọng và điều đó bất ngờ lại cho thấy một chiều kích mới của nhà văn Tô Hoài - viết đến 14.000 chữ mà vẫn chưa hết về ông!
1986
Những suy nghĩ khi nhớ lại Tự truyện
Một xuất phát tốt là thiên hồi ức Cỏ dại. Hình như thời thơ ấu không may mắn đã giúp cho người trai ấy có sự tỉnh táo, biết vị thế của mình trong đời. Cái gốc của Tô Hoài là một linh hồn bơ vơ. Một người thợ thủ công “cỏ dại” chính cống. Sau  mới có một con người cán bộ - cán bộ  viết văn - trùm ra ngoài.
Cái giọng riêng của Tô Hoài bắt đầu từ đâu? Câu văn như bước chân người kéo lê đi, lại như tiếng thủ thỉ để chứng tỏ là con người đó vẫn sống, không bao giờ chấp nhận sự cùng đường. Văn Tô Hoài không gợi cảm giác sang trọng mà thường ăn ở cái vẻ miên man không cùng; sinh động tự tin, nhưng lại vẫn có chút hậm hụi, tội tội như thế nào đó. Một câu trong Xóm giếng ngày xưa “Tôi vẫn quen với những nhem nhọ“.
Như nhiều người đã nói (trong đó có Hoàng Tiến), Tô Hoài mạnh nhất khi tả phong cảnh, tả những ấn tượng của người viết. Từ đoạn này sang đoạn khác, nhiều khi chuyển rất đột ngột, không đếm xỉa gì đến người đọc. Nhưng vì cái duyên, người ta bị hút ngay vào những đoạn rẽ ngang rẽ dọc  đó.
Tôi nghĩ rằng Tô Hoài không biết rõ nhân vật. Nhân vật của ông như người qua đường không hiện lên như những tính cách mãnh liệt muốn thể hiện ý mình, mà chỉ để làm cớ cho tác giả kể chuyện.
Luôn luôn, tôi khâm phục cái ngổn ngang nhiều vẻ mà tầng tầng lớp lớp của Tô Hoài. Hình như con người đó vào đâu có cái “tủ” ở đấy để đối phó. Và thật lắm mặt hàng!
Ông là nhân vật tiêu biểu của sự tha hoá với các nhà văn và cũng tiêu biểu cho khả năng của con người đối phó với sự tha hoá đó, khả năng vẫn là chính mình, không chịu hỏng, không chịu chết.
Sức sống, là tài năng, trong sức sống bao gồm khả năng thích ứng, và khả năng vẫn là mình. Đại khái nó cũng giống như cái cây, nắng gió mấy vẫn sống được, và vẫn cho quả. Chứ không phải là khả năng làm ra thứ quả ngọt hơn ngon hơn quả những cây khác. (Trong các bản tin thời sự hàng ngày tôi vẫn được nghe người ta nói là đơn vị nọ, đơn vị kia, không đủ điều kiện làm việc, thiếu tiền... song vẫn hoàn thành nhiệm vụ). Luôn luôn trước mặt chúng tôi, là cái công thức của Pavel Korsaguin, hãy biết sống khi cuộc đời trở nên không thể chịu được nữa.
Tô Hoài giỏi sống kiểu này nhất.
Bảo con người Việt Nam làm được cái gì to lớn, họ không làm nổi. Nhưng bảo họ làm một việc gì cần thú vui vui, lại cần cho cuộc sống của họ nữa, họ dám làm và thường là làm được.
Tô Hoài là người Việt Nam theo kiểu ấy. Có cái duyên dáng thân thuộc riêng, nó là cái phúc cái phận mà người nào cũng có, mà ông có đẹp hơn người khác.
Một hôm tôi hỏi Tô Hoài:
- Có phải ông Tuân không chơi với Nguyễn Công Hoan?
- Phải. Vì cụ Tuân thích trưng mình ra, mà cụ Hoan thì lại sống lẩn, chỉ bằng lòng làm một kẻ đạo mạo.
Tôi chợt nhận ra một điều, hoá ra Tô Hoài là một gạch nối giữa Nguyễn Tuân và Nguyễn Công Hoan. Mà có vẻ nghiêng về Nguyễn Công Hoan nhiều hơn. Cũng bông lông ba la, bất cần đời, nhặt được cái gì thì nhặt. Chỉ có khác ở chỗ Tô Hoài có phần chơi rộng hơn, biết cái gì rộng hơn ở người mình. Đằm hơn, kín hơn, đỡ thô hơn. Và cũng còn biết nhiều kiểu làm dáng nữa.   16/2/93
Ngày 5/2, hội thảo Tô Hoài văn và đời, tôi bận không đi được. Ân kể là Vũ Quần Phương rất biết nói phải chăng về Tô Hoài - Tìm hiểu Tô Hoài là niềm say mê của thế hệ chúng tôi.
Hân ở dưới ngồi kể với Ân rằng bao nhiêu lần, Tô Hoài qua Liên Xô, bọn ở đấy được tổ chức mời ông nói chuyện, Tô Hoài đều từ chối. Con người chỉ giỏi lẩn thôi.
Ngô Văn Phú đang ngồi trong cơ quan ông giữa xe với chai rượu. Thấy Tô Hoài vào, Phú cũng mời.
- Có uống thì uống loại nào cơ chứ loại này uống làm quái gì - Tô Hoài trả lời, thật là hách.
Ông Tế Hanh kể:
- Hôm mừng Tô Hoài, mình nói rất ngắn. Tô Hoài có chút gì đó như Picasso. Picasso có cái bút trong tay là vẽ. Tô Hoài là viết. Ông viết như một bản năng bẩm sinh.
Trong Truyện Tây Bắc, nhiều người thích Vợ chồng A Phủ, tôi lại thích Mường Giơn.Mường Giơn buồn. Cuộc đời đẹp mà cứ thế lặng đi.
Tô Hoài bảo mình chỉ thích viết chuyện buồn.Và Tô Hoài còn thích viết những chuyện xa mình nữa cho nó đỡ phô ra vẻ nhếch nhác. Theo mình (Tế Hanh) trong O chuột, tác giả có ý khi đặt thêm một truyện về người, cu Lặc. Nhiều nhà phê bình chê nhưng tôi bảo đấy là hiện đại, là phương Tây thế kỷ XX, nhìn con người như một thực thể gần con vật.
Trần Độ: Đọc Bố mìn mẹ mìn của ông, mình chỉ phục có nhiều chuyện, ông rất nhớ.
Tô Hoài: Cái cảm tưởng ấy có ở anh, là do truyện của tôi dùng được nhiều chữ của hồi ấy. Nếu không có chữ, không tạo được không khí.
Lê Đạt kể hồi kháng chiến, ông Tưởng là người phụ trách cơ quan văn nghệ, Tưởng thì tốt thôi, nhưng hách lắm. Tô Hoài phê bình.
- Tôi chỉ thấy khi nào cậu X (công vụ cơ quan) đi giặt quần áo cho anh Tưởng, trông có vẻ vênh vang lắm, như là được làm một việc rất oách.
Tưởng cười gượng.
- Nó chửi mình, nhưng không chửi thẳng, lại mang chuyện công vụ ra, thế mới xỏ lá.
Vẫn lời kể của Lê Đạt: Mình hỏi Tô Hoài đọc mấy bài thơ mới của Văn Cao chưa
- Chưa. Nhưng mình nghĩ những bài hay của Văn Cao mình đọc cả rồi. Với lại mình không có thói quen đọc thơ tay trái.
Một nhận xét của Lê Đạt:
Đúng Tô Hoài, cùng với Nguyễn Khải, là những cây bút chuyện nghiệp. Những cây bút bao giờ cũng nghĩ ra việc để làm, ra cách viết để viết, chứ không đầu hàng bao giờ. Sự gia công chữ nghĩa của Tô Hoài cũng đã ghê đấy chứ. Chỉ lạ một nỗi là viết xuôi viết ngược thế, nhưng vẫn không đạt tới cái đỉnh như Nam Cao.
5/1/1994
Tô Hoài khoe với bọn tôi, ông nhận được một lá thư của Vụ Văn học, Bộ Văn hoá Pháp, xin dịch tất cả các tác phẩm của Tô Hoài đã viết, có liên quan đến làng Nghĩa Đô, và xin Tô Hoài cử cho một đại diện đang sống ở Tây Âu để tiện làm việc. Tô Hoài sẽ nhờ Đặng Tiến làm việc này.
Tô Hoài cũng vừa được Đặng Tiến gửi cho 1000 đô, do nhà Hồng Lĩnh trả, sau khi in Cát bụi chân ai. Nghe vậy, Nguyễn Huy Thiệp buồn lắm.
- Lão ấy được đủ mọi thứ. Còn mình, nó gửi cho có 500, cũng bị cướp mất.
Tôi đã viết trong một bài báo, Cát bụi chân ai đạt tới cái mức cổ điển của Hồn bướm mơ tiên, Quê mẹ, O chuột.12/2/1994
Tại buổi họp nhóm KX 06-17 trước tết, Tô Hoài bảo với mọi người:
- Thôi nhé, mùng 4 Tết ta gặp nhau. Tết các vị khỏi phải đến tôi. Nói chung là tết tôi không tiếp khách.
Giá người khác nói chuyện vậy, ông ta sẽ cho là kiêu ngạo là xa mọi người. Nhưng ông Tô Hoài nói được. ở chỗ người ta tưởng ông bừa bãi thật, ông lại rất nguyên tắc (chẳng hạn ông thường đi họp đúng giờ, cần duyệt một bài báo ông cũng nguyên tắc). Nhưng ở chỗ người ta gắng sức ông lại nhởn nhơ làm bậy. Trong lúc họp ông hay ngồi viết các bài báo vặt. Ông cũng bia rượu, gái gẩm không kém ai.
Thái Bá Vân kể là đến chơi Nguyễn Tuân, thỉnh thoảng vẫn gặp Tô Hoài, nhưng thường Tô Hoài không nói năng gì.
Một ý của Tô Hoài: Tôi cho là chả làm gì có nhà văn lớn với tác phẩm lớn. Cho nên cứ viết đi, viết làm tài liệu cho các thế hệ sau.
Tô Hoài thường không đi dự các buổi sinh hoạt Hội Nhà văn. Ông kể với tôi là ông không đóng cả Hội phí nữa, ông đã trả lời ông Vũ Tú Nam bằng thư rằng ông không đóng. Tôi không việc gì mà phải đóng cả. ở nước nào cũng vậy, đến một tuổi nhất định là được miễn các việc nữa là tôi. Chúng nó thấy tôi khỏe, lại tưởng tôi bằng vai với chúng nó, như thế là láo.
Có nhiều việc khiến ông bất mãn ra mặt. Từ chuyện vớ vẩn : Cấp trên cho các ông già ít tiền. Cho 50 người thì lại bị xẻ ra, thành cho độ 150 người. Tô Hoài cũng bị xẻ.
Tôi cảm thấy Tô Hoài để ý từng tí một. Ví như cái chuyện nhà cửa bên Nguyễn Đình Chiểu, cho thuê như thế nào, bọn thuê có họ hàng với ai, Tô Hoài biết hết. Làm thế nào để có thông tin tỉ mỉ như vậy. Tô Hoài kể: một lần ngồi chơi cả bọn. Tôi chỉ cần làm ra vẻ nhân tiện rủ bây giờ tất cả đi uống bia. Bia gì anh, bia tôi khao, thế là cười ầm lên, kéo nhau đi. Chuyện ở đấy mà ra chứ ở đâu nữa.
Cuối năm 1993, Trọng Hứa chết. Tôi đến viếng, xong, hỏi Linh Chi (em trai anh Trọng Hứa)
- Anh Tô Hoài có đến?
- Chưa thấy, chắc chiều anh đến.
Chiều có buổi họp. Tôi đoán chắc Tô Hoài nghỉ. Nhưng vẫn thấy tò tò kéo đến họp rất thản nhiên. Tôi hỏi anh không đi đám ma? Lặng đi một lúc, sau Tô Hoài mới cho biết.
- Anh ấy (Trọng Hứa) làm Chánh Văn phòng Hội từ kháng chiến chống Pháp. Về sau, chán Đài phát thanh lại quay về với Hội. Người ấy tự trọng lắm. Đến tuổi là về hưu thôi. Không có tiền, xin đi gác đêm ở một xí nghiệp, tưởng già thì tha hồ thức đêm, hóa ra phải thôi không làm được. Gặp, tôi vẫn cho tiền. Lâu rồi, mấy năm trước, tôi còn viết cả một bài dài về Trọng Hứa. Chả đâu in, tôi lại mang về in ở báo Người Hà Nội.Đấy, tôi với Trọng Hứa có cái tình từ ngày xưa như thế. Nhưng đến Hội thì tôi không. Đợi đám ma xong, tôi đến Linh Chi sau.
1/5/1994
Những ý chính Tô Hoài phát biểu trong hội nghị những người viết trẻ:
- Tôi viết văn từ năm 20 tuổi, đến nay vẫn tiếp tục viết. Mấy truyện ngắn của tôi mới viết cũng có may mắn gì. Con ma gửi báo Lao động họ không in, tôi mang về in báo nhà. Nghĩa là tôi có được hưởng quyền gì đâu, có cây đa cây đề gì dâu. Nhưng mà tôi vẫn yêu nghề, thấy nghề là khó. Vẫn cho rằng chưa viết được gì hơn Dế mèn phiêu lưu ký.- Tôi sống như thế nào? Đi thực tế có lẽ không ai đi hơn tôi. Tôi làm tổ trưởng khu phố mấy năm. Mà học chính trị, cũng không ai hơn tôi. Tôi đã học Nguyễn ái Quốc 2 năm. Theo tôi hiểu, có nhiều người không học. Nhưng tôi cảm thấy trước sau tôi vẫn là tôi.
- Cách đây 12 năm, một đêm ở Krưm chia tay với các bạn Tbilixi tôi có đọc mấy câu thơ Nguyễn Bính. Nguyễn Bính là người viết chữ đẹp. Tôi chả yêu thơ Nguyễn Bính, cũng cứ để đầu giường và nhớ mấy câu chữ quá đẹp.
 Huyền Trân Huyền Trân Huyền Trân ơi
Mùa xuân, mùa xuân, mùa xuân rồi
Giờ đây chín vạn bông trời nở
Riêng có tình ta khép lại thôi
Rồi chúng tôi ôm nhau khóc, không rõ khóc vì sao, vì buồn vì phải xa nhau, hay vì nghĩ rằng nghề này khó quá, không bao giờ đi đến cùng. 
Trong chuyến đi Sơn Tây.
Nhàn - Anh còn được đọc, vì có trong thời gian trước, nhiều khi anh như đứng ngoài chuyện thời sự, những cái anh viết ra thường có tính cách phong tục.
Tô Hoài - Mình viết cái gì mà không có tính chất phong tục không viết được.
Cũng như nhà văn của mình bao giờ cũng phải có một nghề gì đó. Và cái nghề đó ám vào ý nghĩ của anh ta, có mặt trong trang viết của anh ta.
Một lần nào đó, tôi hỏi rằng Tô Hoài làm sao có thể  thượng vàng hạ cám gì cũng đọc
- Đó là thói quen của người tự học.
Bí quyết sống của Tô Hoài là trừ việc viết ngoài ra, không bao giờ làm gì, mà cũng không bao giờ bỏ việc gì.
Mặc dù chuyển đi không làm Tổng biên tập tờ Người Hà Nội nữa, nhưng Tô Hoài vẫn nhận làm chủ tịch Hội đồng Biên tập cho báo.
Khi tôi nhờ báo này đăng hộ mấy bài thơ cũ của ông cụ, bố ông Nguyễn Thao Lược, thì tự tay Tô Hoài chữa mực đỏ cẩn thận gửi cho báo. Và ông hứa, thể nào họ cũng đăng.
Tô Hoài hay nói với tôi.
- Nếu không có Cách mạng, ông Thi ông ấy đi làm quan huyện, ông Bổng đi làm giáo sư. Còn tôi, tôi vẫn là người viết văn.
Lê Đạt kể về Tô Hoài: Có lần bàn chuyện gì đó, về Nguyễn Đình Thi. Mình mới bảo đối với Thi, mình hơi khó, không dám nói đến cùng. Vì hồi kháng chiến bọn mình rất thân với nhau. Có cái gì nó cũng kể với mình. Thi thường đọc thơ cho mình nghe.
Tô Hoài cãi: Sao tôi cũng thân với nó, mà nó không đọc. Có gì đâu, ông lúc ấy là thư ký của mấy ông to. Thi nó đọc ông nghe, để ông về ông nói giúp cho nó, đơn giản thế thôi.
Một chi tiết lặt vặt ở miệng Lê Đạt:
- Có lần, hồi kháng chiến, phải họp để phê bình Tô Hoài đánh vợ. Tô Hoài cho một câu gọn lỏn, các cậu không biết chứ đánh vợ xong, vợ nó chiều lắm. Hình như, cũng Lê Đạt nói, cái lão Tô Hoài ấy từ thuở trai tráng, đã sống nhờ đàn bà, và sự thật là đã có nhiều bà lắm.
- Bởi lẽ -- tôi nghĩ -- ông Tô Hoài có cái thiết thực của đàn bà.
16/10/94
Đọc bài Vũ Quần Phương: Tô Hoài - văn và người trên tạp chí Văn học, số 8-1994. Tô Hoài đối xử giỏi. Người được yêu thì biết, mà người bị ghét, không thấy là cần báo thù. Có mặt Tô Hoài trong các buổi họp, người ta không cảm thấy bị lái. Không có mặt người ta không cảm thấy bị trống. Anh em làm việc với Tô Hoài thấy có thể hợp tác được.
4/11/94
Đi Điện Biên với nhóm Đề cương văn hoá.
Ai đó định rủ đến nhà Lương Quy Nhân, nhưng Tô Hoài gạt đi.
- Đừng đến. Đến bây giờ, các anh ấy hay buồn, vì thấy mình cũng bằng tuổi các anh ấy, mà mình còn đi lại tung tẩy được.

Một cô soát vé máy bay gọi một cô khác đến xem mặt Tô Hoài, người đã viết Dế mèn mà bọn mình đọc hồi bé. Đi một quãng, Tô Hoài bảo:
- Không những nó, mà ông nó, cụ nó cũng đọc chứ chả biết chừng.
Nhân ai cũng nói Dế mèn, tôi bảo một tác phẩm như thế, tính bằng nửa sự nghiệp của anh, bằng tất cả các tác phẩm còn lại chứ chưa biết chừng.
- Điều đó, vừa là một niềm vui, vừa là một nỗi buồn của mình.
Có một nhận xét chung là đến đâu Tô Hoài cũng có nhớ như in ngay mọi chuyện. Sau này, nói với mọi người, ông cũng chỉ lặp đi lặp lại những chi tiết cũ. Chứng tỏ sức nhớ của ông rất ổn định.
Tô Hoài  kể về gia đình Nguyễn Tuân:
- Tôi gửi biếu quyển Cát bụi chân ai, gia đình cũng chẳng có một lời cảm ơn!
Bởi tôi không thể là cái loại mà mang sách đến, rồi đặt lên bàn thờ, rồi khóc lóc. Tôi chỉ đưa tay cho bà cụ.
Sau khi cụ Tuân chết, ngày giỗ đầu, tôi đã bảo với bà cụ ngày này hàng năm, nên ngồi với nhau để tưởng nhớ cụ. Gia đình đứng ra gọi, còn mọi chuyện để bọn tôi lo. Nhưng có bao giờ gọi đâu.
Nghe chuyện này, Nguyễn Đăng Mạnh bảo:
- Gia đình Nguyễn Tuân không muốn để Tô Hoài dính vào cái việc bàn di sản Nguyễn Tuân, cho nên mới có chuyện ban này không thành.

28/12/94
Chắc chắn phải nói Tô Hoài là một con người có đến hàng chục bộ mặt.
- Người thợ cửi cần mẫn và người ngoại thành thớ lợ.
- Anh văn nghệ chuyên nghiệp và ông quan cách mạng, biết tất cả đòn phép
- Kẻ trọng đời và kẻ khinh bạc.
11/1/1995
Báo Văn nghệ cuối năm 1994 mở cuộc hội thảo về cuốn Đổi mới và văn hoá của Phạm Văn Đồng. Mời cả Nguyễn Đình Thi, Vũ Tú Nam, Tô Hoài, Hoàng Ngọc Hiến. Nhưng Tô Hoài không đi.
Từ năm ngoái năm kia, khi Phạm Văn Đồng đang viết cuốn này, nghe nói Tô Hoài có viết Đề cương văn hoá, Phạm Văn Đồng đã mời Tô Hoài lên gặp nhưng Tô Hoài không lên và Tô Hoài bảo với Trần Việt Phương là giá anh Đồng mời tôi lên ăn cơm thì tôi lên, nhưng chuyện này thì thôi, anh miễn cho.
Nhân đây, thử làm một sự thay đổi tính cách theo hoàn cảnh.
Tại hội nghị về văn hoá và đổi mới (sách của ông Đồng), Nguyễn Đình Thi cũng có dự, và ông Thi phát biểu rất hăng. Đây là lần thứ hai ông Thi dự buổi “sinh hoạt khoa học” kiểu này (trước đó, ông ở Sài Gòn, người ta đã làm, đã mời ông Thi) ông Thi bảo nghe được nhiều ý rất hay.
                                                                                       
Ông Nguyễn Kiên còn nói là tại hội nghị này, ông Thi bảo có những người sinh ra đã là nhà văn hoá, trong đó có anh Tô (tức Phạm Văn Đồng).
Nhưng thử nhớ lại chuyện cũ.
Năm đó, ở Liên Xô, đang chế độ Breznhev, và người ta cho in ra mấy cuốn Đất nhỏ, Hồi sinh. Chính Bùi Văn Hòa - có vợ làm ở báo Nhân Dân - kể với tôi rằng báo này đặt một bài về cuốn sách, ông Thi không nhận, còn ông Tô Hoài thì nhận và viết luôn. Hồi ấy, bọn tôi vẫn sợ cái lối bất cần của Tô Hoài. Thế nhưng hai mươi năm sau. Có sự đổi vai.
Một chuyện khác, liên quan đến Tô Hoài. Gần đây, sách ông ra nhiều, ở đó, có sự ngẫu nhiên mà cũng có bàn tay tạm gọi là chịu xoay xở của ông.
Ví dụ như 3 tập Tuyển tập Tô Hoài. Trừ tập một là truyện ngắn trước đây, đến hai tập sau toàn là truyện vừa, truyện dài, hồi ký (Quê nhà, Tự truyện, Cát bụi chân ai…) Tôi đoán: đó là vì ông muốn để truyện ngắn sang khu vực sách riêng. Đã có người in cho ông một tuyển tập truyện ngắn trước 1945. Giờ lại có người chọn cho sau 45 (2 tập). Vậy thì, với cái tính bẩm sinh, Tô Hoài tất phải làm thế. Nhưng khi tôi hỏi, có phải ý anh để tuyển tập cho truyện vừa, còn cái tập về cho truyện ngắn không, Tô Hoài lại bảo tất cả những việc này là do Hà Minh Đức tính cả, tôi phó mặc cho Đức mà không có ý kiến gì hết.
Có cảm tưởng Tô Hoài thấy cần thì họp thấy không cần thì vắng, cố quên chuyện nào thì quên chứ thật ra chẳng quên chuyện gì - tôi bảo:
- Anh còn chưa lẫn.
- Lẫn thì sống sao được.
- Như cụ Nguyễn Công Hoan, cụ ấy không những lẫn trong đời sống mà là lẫn trong văn học
- Anh Hoan khác.
Mở lại sổ tay, một câu của Tô Hoài lúc nói chuyện ở Văn nghệ quân đội: Nghề văn là một nghề phải biết huy động sức mình một cách đúng đắn nhất.
Lại chuyện Nguyễn Xuân Sanh. Buổi quay ti vi Vũ Đình Liên 70  hay 80 gì đó. Quay xong Tế Hanh, thì đã 11h30,  tay quay phim nó đề nghị vậy thôi, trong kịch bản còn có mấy lời về Nguyễn Xuân Sanh, nhưng xin cũng thôi. Thế là Nguyễn Xuân Sanh kêu ầm lên.
- Tôi phản đối. Không thể gạt tôi ra ngoài được. Nếu thế này, tôi sẽ...
Mọi người sợ quá, phải bảo vậy thì chiều làm xong.
21/2/95
Một cán bộ ở Hội Văn nghệ Hà Nội khoe:
- Cụ Tô Hoài vừa gửi cho một phong bì tướng. Hoá ra hơn một tháng tết, cụ tương ra đến hơn hai chục bài. Khối điều đáng đọc chứ tưởng.
Về sau Tô Hoài bảo tôi:
- Trong khi 3 cuốn tuyển tập được hơn năm triệu, thì 6 bài báo ở Sài Gòn đã được 6 triệu. Mà nó phải giả thế chứ. Nó yêu cầu tôi viết chứ tôi có gửi cho nó đâu.
Nhân chuyện báo Người Hà Nội, bị phê bình vì đăng một bài liên quan đến pháo, rồi Vũ Quần Phương có ý kiến như thế nào đó, Tô Hoài hơi bực, bảo với bọn tôi: Thằng Vũ Quần Phương nó không giống như anh em mình ở đây đâu, nó nhảm lắm.
Ngọc Trai: Anh em họ đồn anh Tô Hoài duyệt bài đợt này để hại Vũ Quần Phương.
Bà Hoàng Ngọc Hà kể về việc báo Người Hà Nội bị phê bình. Ban đầu ông Tô Hoài định chống, nhưng sau bọn mình phải nói, ông ấy mới nhận. Tại hội nghị, ông ấy bảo tôi nhận là tôi khuyết điểm nghiêm trọng. Vì lúc nhập tôi chỉ nghĩ đến cái Đường Tăng. Tôi chỉ nghĩ đến Phật, hoá cái pháo nó hại tôi.
8/3/1995
Tô Hoài kể: Mấy hôm trước Đại hội Nhà văn, Nguyễn Quang Thân, Cao Tiến Lê, gọi điện đến bảo phen này sẽ bầu Tô Hoài làm Tổng thư ký, Tô Hoài cười ruồi: Mình già rồi, làm sao được.
Tôi khái quát non: Anh Tô Hoài rất phù hợp với tình hình bây giờ, lúc mọi chuyện đang rã, giống như chiếc xe hỏng, vặn chặt quá không đi được. Ông Tô Hoài mà làm thì ông ấy cũng chỉ lo tàm tạm một ít việc chính, còn mặc kệ, cái đó lại hay.
(Nhớ có lần, Nguyễn Khải kể Tô Hoài rủ Khải làm một cặp lãnh đạo Hội. Khải nói đùa:Thế thì ra hội Ba Giai Tú Xuất đích thực)

17/3/95
Trong Đại hội nhà văn kỳ này, Tô Hoài được mời vào chủ tịch đoàn.
Ban chấp hành bảo Tô Hoài tham luận, ông bảo: chỉ tham luận về văn nghệ Hà Nội.
Hữu Vinh khái quát, Tô Hoài, đó là tài năng, là sức bật, nhưng trước tiên, là một ông già thực dụng.
Cũng không có gì lọt qua mắt ông cả.

18/7/95
Tô Hoài, đó là văn xuôi, một thứ văn xuôi tự phát, cứ chảy ra, rỉ ra, lan ra chung quanh lan ra trong cuộc sống hàng ngày, mạch văn đó không bao giờ cạn. Giống như con người đó sống vui chơi viết văn không bao giờ biết mệt.

27/12/1995
Từ sau khi “bảo vệ” cái Đề cương văn hoá thất bại (Đình Quang làm chủ tịch Hội đồng nghiệm thu), Tô Hoài không sờ đến cái bản đề cương này nữa thì phải.
Tháng 7-8, ông kêu nóng. Giờ thì lại kêu bận. Lại nhớ ý của Ma Văn Kháng: Lão này hay tạo ra cái sự già của mình, bán già, cậy già, thì làm gì được nữa.
Có một lần, tự nhiên Tô Hoài bảo tôi:
- Bọn Sài Gòn giải phóng nó biếu báo mình thường xuyên, mình không đến lấy được, ông ở gần đấy đến lấy đọc, rồi quẳng vào nhà mình lúc nào thì quẳng.
May quá, lần ấy tôi nghĩ ra kế từ chối.
- Chỉ mang đến nhà anh, tôi đã ngại rồi, cửa đóng im ỉm mà lại cửa phên, gõ không kêu, trong nhà không nghe tiếng, lắm lúc đứng mỏi cả chân ở ngoài.
Tô Hoài lảng ngay.
Nhưng quả thật, trong thâm tâm, tôi không bằng lòng, ông này coi thường mình quá, ai đi làm cái trò khỉ ấy hộ ông được.
Nguyễn Kiên kể, có một việc ông Tô Hoài tôi (N.K) không phục. Đó là sau khi mất chức ở Hội, ông ấy lại gửi thư đến Thành uỷ, xin tiếp tục làm Tổng biên tập tờ Người Hà Nội.
Hỏi lại Bằng Việt thì đúng là có chuyện đó thật.
Đầu năm Bính Tý, ông Tô Hoài gửi thư đến Nhà xuất bản Hội Nhà văn, trách là sao không in cái nọ cái kia của ông và đòi lại mấy bản thảo.
Mọi người chạy cuống cả lên, nhưng tôi cứ ì ra. Sau hãy hay, tôi bảo Ân.
- Ông ta nói vậy để dọa thôi, nhưng người như thế, chỉ giơ cao đánh khẽ.
Tối nay 4-3-96, gặp nhau (= họp) ở chỗ Ngọc Trai về, tôi đi bộ với Tô Hoài một quãng. Trong buổi tối  cuối đông, đường phố xao xác, Tô Hoài nhớ mấy câu thơ Tản Đà đề ở đầu bản dịch Liêu Trai:
Nói láo mà chơi, nghe láo chơi
Vườn dưa lún phún hạt mưa rơi
...
Tôi tự nhiên cảm động, cũng nhắc những chuyện biển dâu lạ lùng quanh mình. Ông Hoàng Ngọc Hiến nói về văn hoá, đã được mời đi Mỹ. Bằng Việt chết vợ, người vợ trụ cột của gia đình. Ông Văn Tâm đề cao Đoàn Phú Tứ đến mây xanh, và được báo ở Sài Gòn gọi là học giả. Cái lối nói của một người như P.N, ông ta tự nhiên trở thành nhà tư tưởng của đổi mới. Ở Thư viện, những người thủ thư trò chuyện như ngoài chợ, bất chấp chung quanh bọn tôi mầy mò trên từng trang sách. Những con chuột cắn nát nhiều ô phích và tha cả vỏ quýt lên phích để ăn. Dưới nhà tôi ở, mỗi buổi sáng người ta quạt lò khiến tôi không thở nổi nữa. Chiều 3-3, dẫn con đi trên chuyến tàu hoả của trẻ con, ở Công viên Bảy Mẫu, nhìn hai bên đường, thấy cỏ cây cũng gợi ý trong lòng nhiều bịn rịn, như những lúc khác đi trên chuyến tàu hoả thực sự.
.. Lúc này, trong buổi tối này rằm tháng giêng, nhớ lại 20 năm qua, những buổi đi chùa, thấy như một kiếp nào khác, mình không còn là con người hôm qua, thời gian đã huỷ hoại mình tới mức không sao lấy trở lại được nữa.
Tô Hoài là người rất hiểu cái phôi pha của kiếp người, Tô Hoài có cái chất nghệ sĩ riêng, mà khi vứt cái phần cán bộ bon chen đi, thì nó vẫn còn nguyên vẹn.
9/5/1996
Ngày 24-4, đề tài KX- 06-17 bảo vệ thành công cuộc nghiệm thu ở cấp cơ sở. Gặp tôi lần nào Tô Hoài cũng chỉ nói là ông oằn ra mà làm, chán lắm. Cứ ghép ghép bài của mọi người vào thành bài của mình, chỉ được cái - Tô Hoài cười mỉm - bây giờ tôi cũng vẫn không ngại viết, tôi chép tất cả bằng chữ tôi, nên không ai nghi ngờ được. Cứ nói mạnh về Cụ Hồ.
Nhân bàn về tình hình Hội, Tô Hoài  kể tôi nhận được cái thư của Ban tổ chức sáng tác rồi. Trả lời ngay thôi. Nhưng các ông ấy lại bảo là trả lời của mình ngắn quá. Tô Hoài cười ranh mãnh.
- Nói về tình hình Hội, Tô Hoài bảo buồn lắm. Văn chương phải có cây cao bóng cả, chứ cứ cá mè một lứa thế này không được - xuất phát từ sự chán nản trước tôi kêu phụ họa.
Nhưng Tô Hoài phản ứng theo cách khác, và phản ứng cũng rất đúng.
- Cây cao bóng cả thế nào. Ngày trước Thế Lữ lừng lẫy là thế, mà khi Xuân Diệu xuất hiện, là Thế Lữ thôi hẳn. Bài thơ cuối cùng của Thế Lữ là bài Khói huyền lên, người tự tay chép để làm kỷ niệm.
Còn như Tản Đà, sau này người ta quý hoá Tản Đà thế nào không biết, nhưng lúc bấy giờ thơ Tản Đà không báo nào đăng. Tản Đà phải mở cửa hàng đoán số và đi dịch thuê. Tại sao không đăng thơ, vì, với người ta, mấy năm ấy, không còn là thơ của Tản Đà nữa, báo nào đăng người ta cười cho. Ở ta bây giờ một số ông cứ chiếm chỗ sang trọng nhất ở các báo, như thế còn ra cái nghĩa lý gì nữa.

23/5/96
Đọc lại báo chí kháng chiến, báo Cứu quốc, thấy Tô Hoài lúc nào cũng có mặt viết cho thiếu nhi, viết cho người lớn, viết bài ngắn, viết bài dài, đủ cả.
Nguyễn Kiên kể về cách mắng mỏ của Tô Hoài. Chẳng hiểu sao, Xuân Tùng cũng lại dở dói ra in Cát bụi chân ai 800 bản. Ông Tô Hoài viết thư cho Nguyễn Kiên.
Ông Kiên
In lại Cát bụi chân ai 800 bản thì in làm gì? Tôi xấu hổ.
Ký tên Tô Hoài
Nguyễn Kiên biết như thế là Tô Hoài giận lắm, phải trả lời thư đầy đủ.
Bà Phương phát hành thì bảo: Chính ông Tô Hoài này là to mồm nhất (về chuyện nhuận bút).
Tìm lại ghi chép về Tô Hoài thấy mấy ý của Nguyễn Minh Châu:
- Đọc Tô Hoài, cứ có cảm tưởng người lớn mà còn chơi bi.
- Đọc văn tôi thấy không ai xa rời đời sống như lão ta mà không ai tha thiết với cuộc đời này như lão.
Thứ bảy 27/7/96
Đặng Tiến từ Paris về Hà Nội, có tin vậy.
Lâu nay, thấy Tô Hoài coi Đặng Tiến rất thân mật. Nào là gửi sách đi cho Đặng Tiến, nào nhận thuốc do Đặng Tiến gửi về. Hoá ra, hai người chưa gặp nhau bao giờ. Những lần trước, toàn là trong thư từ. Nhưng Tô Hoài cũng khoe:
- Một công việc ông ta đang theo đuổi là dịch Cát bụi chân ai ra tiếng Pháp
Sáng 1/8/96
Tô Hoài gọi điện cho biết Đặng Tiến về. Theo Tô Hoài, Đặng Tiến cũng đã đi gặp Lê Đạt, Huy Cận.
Nhân nói về sáng tác, Tô Hoài kể dông dài một hồi, rồi nói đến bản thân.
- Tôi đang định viết một quyển sách, đã đóng giấy xong rồi, sẽ viết được - mang tên Những câu chuyện với Lão Sóng. Trong đó, tôi dành một chương nói về việc đi thực tế ra sao, một chương nói về những chuyến đi nước ngoài ra sao. Đi xong rồi về lại kể cho lão Sóng một người chả đi đâu bao giờ.
- Có phải cụ Sóng ở Thái Bình.
- Đấy, cái nhân vật tôi từng ghi nhật ký đấy.Tôi sẽ viết về nửa thế kỷ làm văn chương, làm đủ mọi thứ trên đời, viết đủ mọi thứ mà thực ra, không hiểu rằng mình là người thế nào.
- Cái đề tài ấy của anh thì hay quá rồi.
- Tay Đặng Tiến nó bảo nó cũng định viết về tôi như thế. Tức là tôi cứ phập phù chơi bời, mà cũng được một cái gì đó.
Mùa hè này, 1996, Tô Hoài sống như thế nào? Tháng bảy, từ 10-20, lên Kim Bôi nghỉ với con cái. Tháng tám, lại lên Đầm Vạc, nghỉ theo tiêu chuẩn một cán bộ lão thành. Cười trong máy điện thoại.
- Mình cứ nhênh nhang thế thôi.
15/8/96
Có một việc nhỏ, tôi thấy Tô Hoài tùy tiện.
Sau khi Quê hương in ra ở NXB Hải Phòng, tôi nhờ ông liên hệ với Trần Xuân Trường (con Nguyễn Tuân) - việc này do chính ông đề xuất. Nhưng rồi, ông lại nhắn cho Vạn Lịch, Vạn Lịch nhắn cô Giang đến đòi tiền tôi - trong khi trước đó Tô Hoài lại bảo tôi đừng đưa cho cô Giang.Thế là cứ loạn cả lên.
Nguyễn Đình Nghi: Tô Hoài lúc thế này, lúc thế khác, không chịu được.
Nhưng này, suy cho cùng, lúc cuối đời ông Tô Hoài ông ấy phản tỉnh là có lợi. Vì ông ấy đã vào sâu trong giới rồi mà. Ai biết lãnh đạo văn nghệ bằng ông ấy được.
7/9/96
Tự nhiên, nghĩ về già Tô Hoài như muốn trả một mối hận là lâu nay, phải ép mình sống với mọi người cho xong đi. Giờ đây, Tô Hoài muốn để cho một con người lâu nay bị lép vế trong mình lên tiếng. Nói công khai mọi chuyện chả sợ mất lòng mất bề gì cả.
Nguyễn Đình Nghi: Trong Cát bụi chân ai, Tô Hoài bảo rằng Nguyên Hồng mắng Tô Hoài (trong vụ Nhân văn) “Tiên sư thằng Câu Tiễn“ (hay đại khái một câu như thế). Nhưng tôi không tin, Nguyên Hồng không nói thế, Tô Hoài nói cho sang chơi.
1/12/96
Những chuyện của Tô Hoài, ghi trong chuyến đi Tiên Yên - Móng Cái.
Đứng trước biển Trà Cổ, buổi sáng.
- Bãi biển hoang sơ tới mức mình nghĩ cứ như miếng gỗ tươi, chả biết dùng vào việc gì.
Mà đây là lần thứ hai tôi đến với Trà Cổ đấy nhé. Lần trước, tôi đi làm cho hãng Bata, phải ra đây cộng sổ cho nó vài tháng một lần. Ngỡ như từ lúc ấy đến giờ, bãi biển vẫn vậy.
Về các đồng nghiệp.
- Này, Nguyễn Tuân từng có một truyện ngắn đề là tặng ông Nguyễn Ngọc Côn thư ký giây thép, nhớ Móng Cái. Nhưng hồi ấy đã đến Móng Cái đâu, chỉ nghe ông ấy nói trong thư mà viết lại. Chính cụ ấy bảo với tôi như thế.
- Hôm nọ, Tố Hữu mới đến chơi mình, ông ta chửi ghê lắm. Ông ta bảo 10 năm nay là gì, là sắp xuống hố cả một lũ.
Cái quyển Cát bụi chân ai này, tôi cũng chẳng mang tặng, ông ta mượn đâu của ông Bổng mang về đọc. Đọc xong nghe đâu bảo tôi (tức là Tô Hoài) toàn nói chuyện lăng nhăng. Nhưng gần đây trong một buổi họp (hình như trao giải Hồ Chí Minh), ông ấy mới bảo rằng hồi ấy bao nhiêu anh em có sáng tác của người ta, và đấy mới là cái mà một người viết hồi ký phải viết.
Những khi gặp Tố Hữu, tôi cứ đủng đỉnh suy nghĩ theo cách của mình. Ví như ông ấy bảo, để nguyên mình nói về Định Công cho cậu nghe, tôi nghe một lúc rồi hỏi lại.
- Thế những thằng cũ làm sai có sao không, hay chính các ông sai hôm qua hôm nay lại trở thành ông đúng.
Thế là Tố Hữu mất hứng, lão chửi mình là cái thằng hoài nghi mà.
Nhưng tôi cũng vừa cho Tố Hữu một bài. Tôi đến rủ lão cùng Kim Lân về quê Nam Cao (nhân kỷ niệm 45 năm ngày mất của ông?). Sáng hôm nay là đi đây. Nhưng đi với các ông rồi thì còn đi sao được. Hôm qua, tôi đến viết cho Kim Lân mấy chữ, bảo rằng hôm nay tôi bắt buộc phải đi theo một chương trình nhà nước. Giờ này, chắc hai lão đã đi rồi.
Nói chuyện với Tô Hoài khi về già, thể nào cũng phải có vài câu dính tới chuyện ngủ nghê trai gái. Hình như ông không làm được nữa thì nói cho sướng miệng chăng?
Tôi nhớ ông hay kể lại câu chuyện một lão gìà, sống bằng cái nghề đi kiếm rác và bảo những quả bóng cao su là làm bằng ca pốt mà trai gái ngủ nghê thải ra. Thật tởm quá.
Kể về Xuân Diệu:
- Lão ấy hay có lối bắt mình khép hai đùi lại, để lão ấy nhổ nước bọt vào và coi mình như đàn bà.
Chính tôi (Tô Hoài) là người được Xuân Diệu mời đi dự cuộc nói chuyện văn chương đầu tiên. Đó là buổi nói chuyện thanh niên với quốc văn. Lần ấy, Xuân Diệu còn lắp bắp lắm, ngay câu đầu đã nói nhịu, tâm hồn Việt Nam thành tâm l.. Việt Nam, mình nghe sợ quá, nhưng được cái lão ấy nói giỏi, lướt ngay sang ý khác, nên cuốn được người nghe theo ngay.
Bàn chuyện in ấn:
- Này có lẽ kỳ này vào Sài Gòn mình quăng mẹ nó cuốn Ba người cho một nhà xuất bản nào đó, có được không?
Nói về Nhàn và Hiến:
- Hiến nhiều lúc có nhiều khía cạnh ngây ngô, nhưng cậu ta tận tuỵ với tư tưởng của mình. Còn Nhàn thì ông blaser quá, tức là có nhiều ý tưởng sâu nhưng chưa làm đã chán, thì còn làm được trò gì.
23/2/97
Sau khi đi Đông Bắc về Tô Hoài viết được một cái ký, cứ rỉ rả mà kể. Gặp đâu kể đấy, vừa tả cảnh trước mắt vừa cài chen ý nghĩ của mình, vậy mà đọc có duyên lạ.
Hôm nay, nhân việc giới thiệu thể tuỳ bút, đọc lại Cát bụi chân ai, tự nhiên tôi đâm buồn. Tôi không có cái cốt cách nghệ sĩ như các nhà văn. Một người như Tô Hoài, là một cái gì lẩn mẩn lắm. Ông sống những cái hàng ngày, một cách bình thản, và ghi nhận nó trên giấy, như là gặp đâu viết đấy, ông không có cái sự cố ý muốn tổng kết muốn lý sự của bọn nghiên cứu. Cũng không lo quá những sự liền mạch, những chuyển đoạn, sang đoạn mới. Cả câu cú cũng linh tinh nữa, chỉ được cái duyên dáng kéo đi và những đoạn nhung tuyết nó che đi những đoạn tầm phào. Cái bản lĩnh làm người, bao giờ nó cũng quyết định văn chương. Cái điều ấy thấy đã lâu, với Tô Hoài lại càng là rõ. Sự run rẩy chỉ nên là bên ngoài, còn bên trong có cái căn cốt thật vững thì việc đời người ta mới giải quyết nổi.
Lại nhớ những lần gọi điện cho Tô Hoài. Bao giờ tôi cũng nghe đâu đấy bên kia có người nhấc máy lên, nhưng không định nói. Chờ tôi nói trước đã. Tô Hoài đây rồi, chắc là ông làm thế, để nếu nghe bên này một người xa lạ với ông một người ông đang ghét, là ông bỏ máy xuống luôn. Nói chung, ông đã có nhiều thứ quan hệ quá, nên phải tìm cách tự vệ, tức là cái làm sao cho đỡ làm phiền mình. Đến nhà có việc, ông dặn nếu thấy khoá cửa cứ bấm chuông. Tức là ông vẫn ở nhà, nhưng vợ đi chợ có khoá cửa lại và chỉ những người khách có dặn trước mới tiếp. Cũng chẳng buồn rót nước mời khách nữa.
- Nhà anh có cây quất đẹp quá.
- Người ta cho đấy, chứ mình không mua bao giờ. Tuyệt đối không.
Luôn luôn là thế, một mối quan hệ dửng dưng với đời, nghĩa là không hết lòng với cái gì cả. Đúng thế, nhưng hỏi thăm đám ma Trần Dần, ông vẫn kể là ông có đi đàng hoàng, lại có theo xuống mộ về tận Hà Đông nữa.
15/3/97
Đọc S. Zweig viết về ba bậc thầy và nghĩ tới Tô Hoài. Xưa nay những nhân vật lớn có gì quá khổ, và sự kỳ lạ của cái thế giới hiện đại này là cả những nhân vật hầu như chẳng lớn gì, cũng là những thứ quá khổ. Tô Hoài kỳ lạ lắm.
Lại Nguyên Ân đọc lại Tiên phong và bảo rằng hồi đó, Tô Hoài đã hiện ra như một tay hiểu hết sự đời. Vì thế mới có chuyện bá vai bá cổ kéo nhau đi làm cách mạng, để mang về lấy một cái ghế.
Trong khi đó, thì nói tới Tô Hoài hồi kháng chiến bao giờ Nguyễn Đình Nghi cũng nói rằng ông Tô Hoài đúng quy lát lắm, Tô Hoài nói về thi đua rất hay. Và cái lạ nhất theo Nguyễn Đình Nghi là trong thời kỳ ấy, Tô Hoài viết Lão đồng chí giống như truyện Những người bất khuất của Gorbatov.
Có thể nói rằng nếu chất người của một số người Việt Nam ta là ma thì Tô Hoài là một thứ ma thượng thặng, ma đến tận đường gân thớ thịt. Là ma, nên sống thế nào cũng được. Nên không biết sợ là gì. Nên cảm thấy mình có mắt ở mọi nơi. Nên lẩn khuất, sợ hãi, mà lại hăm hở hưởng thụ.
Sáng nay, 15/3, tôi có  công việc phải làm với con gái Tô Hoài, và tôi lại chợt nhớ ra chất ma nơi ông.
- Làm việc với ông già, chỉ có cái thú là ông không giận lâu, có cái gì ông cũng tha ngay được.
- Ừ, bố em tiếng thế mà quên nhanh lắm, có gì là quên luôn.

19/4/97
Lại Nguyên Ân kể về làm phim Ngày ấy bây giờ Tạp chí Tiên Phong
- Ông Tô Hoài dị ứng với ông Học Phi lắm. Ông không ngồi chung với Học Phi. Tôi phải bố trí quay riêng.
Nhưng bỏ Học Phi làm sao được. Trên giấy tờ chính thức, hồi ấy Học Phi vẫn là Tổng thư ký Hội Văn hoá cứu quốc.
Ân: Nói chung, nét tâm lý chính của Tô Hoài khi nói chuyện hồi tiền khởi nghĩa, là coi cái gì cũng nhảm cả, bản thân lão ta cũng nhảm nốt.
Nhàn: Cũng có phần sự thật. Hồi ấy, Tô Hoài chỉ hoạt động chơi chơi, chứ cái chính là còn viết lách kiếm sống, rồi còn dông dài với cánh Vũ Hồng Chương, Nguyễn Bính... Khổ nỗi là có quyền lợi gì, lão cũng chẳng từ chối.
29/4/97
Thứ sáu 25/4, bọn tôi mấy người gặp nhau. Nguyễn Nguyên ở Sài Gòn ra, Hoàng Ngọc Hiến, Lại Nguyên Ân. Nhân đó lại bàn về Tô Hoài.
Ông Nguyễn Nguyên: Tôi chưa đọc lại những cái Tô Hoài viết sau 45 nhưng những cái viết trước 1945 ghê thật. Tôi nhớ một truyện ngắn mang tên Xóm ao sen, một anh chồng giận vợ đánh vợ vì có lần, gánh chèo đến hát ở làng, vợ lại cứ cười cười với cái thằng diễn Sở Khanh.
Nhàn: cái chính là Tô Hoài tả được cái vô lý của cuộc đời. Hoặc những trang rất nồng nhiệt trong Xóm giếng ngày xưa, cái đó ghê chứ. Hoặc Quê người toàn những cái khá cả.
Hoàng Ngọc Hiến: Ông Tô Hoài hơi thiệt vì người ta chỉ nói đến Dế mèn phiêu lưu ký. Chứ thực ra, Trăng thề của ông ấy là một kiệt tác.
21/5/97
Giữa lúc có mặt mọi người nhân kỷ niệm 40 năm thành lập Hội Nhà văn, Lê Đạt nhắc lại câu đùa mà tôi đã được nghe mấy lần:
- Tất cả già đi, và trông anh nào cũng đểu giả, chỉ có lão Tô Hoài là đểu thật.
Tô Hoài cũng cười. Rồi Tô Hoài nói nhỏ với Lê Đạt cái gì đó. Thì ra Tô Hoài nhắn là ít hôm nữa 100 ngày Trần Dần, nên gặp nhau một bữa.
Quay ra phía tôi, Tô Hoài cắt nghĩa: Thằng Trần Dần lạ lắm, có gì nó cũng gọi mình, hôm nó được Hội Nhà văn khôi phục, nó cũng đến mình, báo cho mình biết.
Hay là thằng Doãn Quốc Sĩ. Mấy năm trước ở tù ra, trước khi vào Sài Gòn, nó cũng đến thăm mình đấy chứ, nhưng không gặp.
14/8/97
Vũ Quần Phương kể:
- Ông có một cái gì không biết sợ tự nhiên lắm. Trên Thành uỷ họ bảo Hội Văn nghệ phải làm cuộc mít tinh giới trí thức thử đi phản đối Campuchia phân biệt đối xử với Việt Kiều. Mình than phiền với ông làm thế nào bây giờ, trên không cho tiền, mà quỹ Hội thì tiếc tiền. Ông nghĩ một lúc rồi bảo: Thôi được, để việc này mình làm cho.
Thế rồi, mấy hôm sau, trên báo Hà Nội mới đọc được mấy dòng tin:
“Hội Văn Nghệ Hà Nội mít tinh phản đối nhà cầm quyền Campuchia”.
Đoán ra thắc mắc của mình, ông bảo:
- Xưa nay tôi vẫn làm thế .
- ...
- Cậu bảo không khôn sống sao được. Sau vụ Nhân văn, tội mình còn to bằng mấy tội bọn ấy, thế mà chúng nó đều phải đi cải tạo tận những Lào Cao, Yên Bái mình cứ ở giữa thủ đô làm đến Bí Thư Đảng uỷ Hội Nhà văn. Phải biết sống chứ.
Vũ Quần Phương kể tiếp:
- Tôi hỏi anh nhận cái chân trưởng ban nếp sống mới thành phố làm gì. Ông bảo tội quái gì không nhận. Họp hành có mất thì giờ mấy tí, người như mình không họp chỗ này thì họp chỗ khác. Năm có dăm chục triệu tiền, tiêu cho giải thưởng một phần, còn tiêu cho mình, đi lại chơi bời tha hồ.
Hồi Nhật nó cho Phan Huy Lê cái giải thưởng, Hội Văn Nghệ Hà Nội cũng nhận được công văn. Tô Hoài bảo: Thì đề cử luôn mình vào đấy mất gì. Và ông làm hồ sơ, đòi Vũ Quần Phương ký.
Nhiều cuộc thi, Tô Hoài vừa làm giám khảo, vừa nhận giải thưởng. Cái thế của ông, khiến cho người ta không thể từ chối khi ông đã tỏ ý muốn nhận cái gì. Mà cái gì ông cũng muốn nhận cả.
Nhàn: Người đó phải không một chút mặc cảm trong đời sống hàng ngày.
Vũ Quần Phương: Đúng thế, ông hay nói, với nhiều con mẹ đàn bà, vừa ngủ nghê hôm trước, hôm sau giáp mặt không thèm chào. Ông còn trắng trợn lộ bem với mình “Đi thực tế, có phải điều tra nghe ngóng cái quái gì cho mệt. Cứ kiếm một con mẹ xinh đẹp rồi đến ở với nó, suốt ngày ngồi nghe nó nói, thế là biết hết mọi chuyện”.
2/4/98
Trần Chiến kể:
- Có một lần, báo Người Hà Nội phê bình một việc gì đấy, theo lời ông Tô Hoài, cô Thanh Nhàn xưa nay đã, mà hôm ấy mặt còn như tờ giấy trắng, nghĩa là sợ hết vía. Tô Hoài phải cười trừ:
- Thế thì để tôi lên vậy.
Và ông xách xe đi.
Nhưng loại như Tô Hoài nào có phải vừa, nên lên tới nơi, họ đã sợ như cọp. Không tay nào dám đặt vấn đề kiểm điểm báo. Toàn loanh quanh: Bác đi đâu ạ? Bác có khoẻ không? Thế thì có cách rồi, cái cách rất Tô Hoài, nghĩa là lấy sự đùa ra đối lại. Bác đi đâu ạ, đi chơi thôi. Bác uống trà nhé, để chúng cháu đi pha. Trà thì uống làm gì, có rượu mua về đây. Cứ thế hết buổi sáng, cho đến lúc về, lão còn hỏi có việc gì không, thì mấy tay ở đấy cũng chỉ có cách bảo rằng không có việc gì cả.
Nhưng được một lần, về sau thì họ ngại. Những cán bộ tuyên huấn ấy hiểu rằng, còn dùng lão già này, còn bất lực không chỉ huy nổi.
Tô Hoài nhận định về Lê Đạt rất hay:
- Ơ cái anh chàng này không sợ chữ nhỉ.
Tôi không có mặt ở đây, không rõ ý thực của Tô Hoài là như thế nào chỉ đoán với tất cả cái ma mãnh của một người làm nghề, Tô Hoài rất hiểu rằng chữ như âm binh phù thuỷ. Lê Đạt không phải là loại cao tay lắm, song lại cứ lảng vảng ở đấy.
(Nguyên Ngọc: Lê Đạt có cái thú chơi chữ, nên thích Khương Hữu Dụng. Cả hai giống tính nhau. Nhàn: Nhưng muốn chơi là một chuyện mà biết chơi lại là chuyện khác)
11/4/1998
Trong tháng 3/1998. Đào Vũ xoay xở để báo Văn nghệ kỷ niệm 70 năm ngày sinh của ông. Đào Vũ là người mà lúc nói chuyện riêng với bọn tôi, Tô Hoài vẫn tỏ ý không quí. Ấy vậy mà Tô Hoài cũng đến dự buổi sinh nhật ấy, và tìm được một cách rất khôn khéo thế nào đó, để nói, vừa chả nói gì cả, nói mà chung quanh không thấy Tô Hoài bị phụ thuộc vào Đào Vũ.
Lại nhớ những lần Tô Hoài đề tựa sách của Đoàn Minh Tuấn, hoặc Tô Hoài mớm cho Đoàn Minh Tuấn đề nghị, để Nguyễn Văn Bổng cũng được giải thưởng Hồ Chí Minh như ai.
Hồi 1978, tôi mới về làm ở nhà xuất bản Tác phẩm mới (sau này đổi thành nhà xuất bản Hội Nhà văn), có lần gặp ông trên thư viện của bà Huệ, tôi hỏi thẳng:
- Có phải anh đưa tất cả nhật ký của Nam Cao cho Hà Minh Đức? Nếu đúng thế, chúng tôi sẽ ghi thành một chú thích trong cuốn sách về Nam Cao để mọi người đều biết và sau này ai muốn tìm có chỗ mà tìm.
- Không, mình không nhớ.
Có cảm tưởng con người Tô Hoài cũng giỏi - không kém những Nguyễn Tuân lứa trước hoặc một người như Lưu Quang Vũ ở lứa sau - trong việc tạo ra một triều đình quanh mình để phục vụ mình. Dùng người giỏi như dùng chữ.
Tô Hoài là người Việt Nam thực dụng và khi đã thực dụng thì  vô nguyên tắc, Trạng Quỳnh Trạng Lợn một cách hoàn toàn tự nhiên.
17/4/98
Nguyên Ngọc kể một lần Tố Hữu nói gì đấy, đại khái là chúng ta phải tự do sáng tác. Tô Hoài nói ngay (Nguyên Ngọc nhấn mạnh thêm “mà chỉ Tô Hoài mới dám nói kiểu vậy”)
- Thôi đi ông, đừng có xui dại anh em.

Chết một nỗi là đi đâu bây giờ, Tô Hoài cũng phải gặp Tố Hữu. Hôm đến Viện Goethe, Tô Hoài đang loay hoay thì nghe tiếng:
- Kìa chàng Tô, chàng Tô lên đây.
Và Tô Hoài lại phải bẽn lẽn lên vậy.
Một lần Nguyễn Phan Hách vụt kể:
- Này, đừng tưởng lão Tô Hoài lão ấy tha thiết với văn chương chữ nghĩa của mình đâu. Một lần, mình hỏi lão ấy có xem lại mo rát một truyện ngắn không. Thế là lão ấy buột miệng: “Thôi, không phải xem, văn chương ba vạ của mình chứ có phải nghị quyết gì đâu mà cân nhắc từng chữ thế“.
23/4/98
Hôm nọ, Tô Hoài hỏi tôi là bây giờ, muốn đọc lại những tài liệu về Trung Quốc hối cách mạng văn hoá thì tìm ở đâu. Tôi bảo không biết (không biết thật, không rõ thư viện có lưu trữ gì không).
Lại nhớ cái hồi đọc cuốn Một số kinh nghiệm viết văn của tôi, so hai bản 1959 và 1960, thấy Tô Hoài xảo thật. Ông nhét thêm rất nhiều đoạn của Trung Quốc (Mao Trạch Đông, Chu Dương, Mao Thuẫn) vào. Đến nay lại bỏ.
Lại nhớ, năm ngoái, trong một buổi họp về Nam Cao, một nhà nghiên cứu đối chiếu bản Chí Phèo in trong Luống cày, với Chí Phèo về sau thấy có nhiều chỗ sai lạc sửa chữa. Chẳng hạn, những chi tiết như là Bá Kiến thấy tiếc đời, như là ông già, răng móm rồi, không ăn được thịt bò nữa vẫn thèm cái sựt sựt của nó.
Cái chi tiết sau cùng, thì có vẻ Tô Hoài quá rồi. Bản thân Tô Hoài cũng thú nhận.
- Bản thảo Sống mòn để hỏng, mất cả trang cuối, tôi viết lại theo trí nhớ rồi cho in.
Tô Hoài là vậy. Không biết sợ là gì. Nghĩ rằng mình làm ra văn học.
Tuy nhiên, cũng có lúc Tô Hoài nhớ sai. Khi ấy, phải có chứng cớ có thật chắc mới cãi được. Như là chuyện Tô Hoài nói rằng, lúc kháng chiến, Nam Cao còn gọi tác phẩm của mình là Chết mòn, sau sửa mới chữa thành Sống mòn. Lại Nguyên Ân: Không, tôi đọc trong tạp chí Tiên Phong, đã thấy bảo là Sống mòn. Đến chỗ này, thì Tô Hoài chịu. Nói chung, Tô Hoài vẫn có cái vẻ của một người trong cuộc, người chủ nhà, muốn bịa đặt cái gì cũng không ai dám cãi.
30/7/98
Nghĩ ra, cái đề tài sự có mặt của Tô Hoài. Thử đi hiệu sách, thấy bày bán đủ thứ nào Chuyện cũ Hà Nội, nào Mười năm. Ấy thế mà Tô Hoài vừa đi dự trại viết ở Đà Lạt về. Hình như, lúc nào Tô Hoài cũng đang ở đâu ấy - mà lại cũng đang ở nhà, lại có mặt trong đủ thứ sinh hoạt Hà Nội, từ một đám vui chén với bạn bè đến một buổi lễ kỷ niệm long trọng.
Thoắt ẩn thoắt hiện; không trốn hẳn, nhưng biết rút lui; không chỗ nào cũng có mặt nhưng thực ra, không cái gì là qua được mặt, và bao nhiêu quyền lợi, vẫn hưởng đầy đủ - Tô Hoài là thế. Là vừa làm báo, vừa soạn sách, vừa làm cái gần, vừa làm cái xa, làm tổ chức và viết văn, và không lúc nào chịu ngồi không.
Còn nhớ một lần, cô Sông Thao bảo:
- Bố em ngồi là từ sáng đến trưa, chỉ thỉnh thoảng mới đứng lên, vặn lưng vài cái.
Chẳng những có mặt theo nghĩa đen mà Tô Hoài  còn có mặt theo nghĩa bóng = theo nghĩa tiểu thuyết. Đó là biết hết mọi chuyện linh tinh trong giới văn nghệ và lúc nào cũng sẵn sàng viết những chuyện ấy ra.
Tô Hoài là người lao động Việt Nam, lao động với nghĩa rề rà kéo dài. Tô Hoài là người chuyên nghiệp với nghĩa ăn tạp.
28/10/98
Hôm nay bọn tôi gặp nhau để mừng ông Tô Hoài được giải thưởng Thăng Long. Làm ở một cửa hàng ăn Tây phố Huế, Tô Hoài có quen riêng. Ông chủ nhà này trước làm ở sứ quán Pháp, Tô Hoài kể. Nhà hàng  nhiều khách Tây ăn cơm tháng lắm. Có gì đâu, phải biết gu của họ. Miếng thịt bít tết không cần to mà cần ngon. Sáng nào ông chủ cũng tự tay xách bị đi chợ.
Trong lúc chờ ăn, Tô Hoài có vẻ chả để ý gì đến chuyện giải thưởng, mà chỉ hỏi chuyện linh tinh trong đó có tôi vừa đi du lịch bụi ở Trung Quốc.
Trong câu chuyện ai đó nói tới Nguyên Hồng và cái ý nói rằng cái ông này cũng chán lắm. Tô Hoài góp ngay, đúng thế. Tôi hay nói rằng Nguyên Hồng sẵn sàng tiêm cho người ta. Chỉ có một chi tiết phải nói thêm là tiêm xong, ông ấy lấy tiền đầy đủ, không lần nào từ chối hết.
Nhìn người ta in ra cuốn Tác giả văn học Thăng Long Hà Nội do Tô Hoài chủ biên vẫn thấy rờn rợn về cái khả năng làm ma làm quỷ, đi với ma với quỷ của ông ta.
Tô Hoài lạ lắm, khi nói chuyện với người ta thì gần gặn “như ngửa bàn tay cho người ta ngồi” nhưng khi đứng xa, thì khinh bạc, chả coi ai ra gì.
Tôi nhớ, đó là một thái độ mà tôi thấy ở Lưu Quang Vũ thái độ đối với đàn bà. Tôi thường cũng muốn ứng xử khôn ngoan tài ba như vậy, mà không được.
9/1/1999
Nhìn qua tập Chiều chiều của Tô Hoài được phân công biên tập. Nhận ra một con người luôn tìm ra cái để viết, người có trí nhớ kỳ lạ cái gì cũng nhớ, cứ làm như là mọi việc mới xảy ra ngày hôm qua vậy. Từng câu nói, cử chỉ của người khác được ông nhớ hết.
Kể chuyện là một cái tài mà không phải ai cũng có. Tôi cảm thấy sở dĩ một người như tôi, không viết được là vì lúc kể, tôi cứ định nhằm theo một cái hướng nào đó chứng minh cho một sự thật nào đó, tính mục đích của tôi quá rõ.
Tô Hoài thì không thế. Tô Hoài nhẩn nha kể mọi việc, ghép chuyện nọ lẫn với chuyện kia, cũng không định thuyết phục ai, ấy thế mà lại đọc được. Cái chất văn của Tô Hoài nó nằm ở trong một cái gì ẩn dưới câu văn, ẩn dưới chữ nghĩa. Lẩn đi giữa các sự kiện, là những con người cụ thể, với những vui buồn. Như những đoạn Tô Hoài nói về M. Tkachev chẳng hạn, người ta thường nghĩ là Tô Hoài lợi dụng Marian, hai bên lợi dụng nhau nhưng đâu phải thế, trong lời kể về Marian, có cả những xót thương về một kiếp nhà văn, kiếp người cầm bút lận đận, cũng như những đoạn Tô Hoài nói về anh chàng say rượu Vlat, có sự thông cảm với mọi thói xấu của con người.
Cũng vì cái chất người đó, mà Tô Hoài đứng được trong nghề và quyển hồi ký này cũng đứng được. Tô Hoài tả những cuộc đấu tranh văn nghệ, những nghị quyết, những khai trừ, tổng kết tổng hợp, bằng con mắt của người bình thường và đó chính là lý do đoạn trên tả văn nghệ sĩ, đoạn cuối lại tả mấy ông người dân, hoặc bà cô đầu cũ. Thì có gì đâu, họ cũng là con người cả, ta đừng nên đề cao cái này và dìm dập cái kia, chả có gì khác giữa một ông nông dân và một nhà văn, chả khác gì chuyện trong nước và chuyện quốc tế, cũng như chả có gì khác việc sáng tác với việc ngủ với đàn bà, hoặc làm một bữa ăn ngon.
25/1/99
Một ý nghĩ thoáng qua về Tô Hoài và cuốn Chiều chiều: sao toàn chuyện vặt. Xuống xã, đi làm nông nghiệp, làm phân. Xem cũng chẳng thấy có ý nghĩ gì mới về những người nông dân, về văn nghệ sĩ. Chỉ thấy những con người chả đâu vào đâu.
Những người dân, người như ông Ngải thiết thực như thế, nhưng có phải là còn mãi hay là cũng đang nhảm đi, có phải là một lý tưởng, hay chỉ là một thực thể làng nhàng, giữa cuộc đời nhiều va đập.
Sáng tác của Tô Hoài, đọc hấp dẫn mà nham nhở chắp vá như cuộc đời này. Nó không có cái thanh thoát, và nhất quán -- một thứ hoàn chỉnh nghệ thuật -- như ở Bùi Xuân Phái bên hội hoạ.
Lại đến đoạn nhà văn này đi quốc tế thì càng  thấy rõ - toàn chuyện vặt, chuyện không đâu vào đâu, văn học thế giới có nghĩa là  mấy ông phiên dịch, mấy bà phục vụ khách sạn. Đọc thấy vui, viết được như thế đã là tài, nhưng trong thế giới này họ chỉ là hạt cát là ngọn cỏ, khác gì người mình nhà văn mình.
Cái trời phú cho ông ở con người Tô Hoài - khả năng sống trong nước đục, sống giữa những cái nhờ nhờ, tối tối, mà vẫn sống được.
Hai thứ khả năng trời phú để làm người cho dễ dàng, đó là:
1/ Đọc ra những mưu đồ, mong mỏi, ngụ ý của người khác trong công việc. Hiểu rằng người đời là ham ăn, truy tìm tiền của, kiếm sống, chen cạnh cốt hơn người. Không cần cố gắng, không cần phân tích cũng hiểu ngay cái tầm thường.
2/ Nhưng ngay đấy, dừng lại, tức có khả năng chung sống với những cái xấu ấy, khả năng phớt lờ, mặc kệ, không móc máy mổ xẻ, không đấu tranh muốn thay đổi nó, để rồi tự làm khổ chung quanh, làm khổ mình.
Lại nhớ Đức Hậu ở Thái Bình bảo tôi: Anh có khả năng nhận ra cái xấu, nhưng không có khả năng chung sống với nó.
Tô Hoài ngược lại. Cái khả năng chung sống với cái xấu ở Tô Hoài thì tuyệt vời.
Một bên là đời sống cụ thể của đám đông, ào ạt to lớn, xô bồ, tạp nham, vụn vặt.
Một bên là cái đời sống cá nhân riêng tư, dù chỉ sương khói nhưng là những vu vơ, mơ hồ lãng đãng hư hư thực thực.
Không hiểu sao, hai cái thế giới ấy lại chứa đựng được nhau, tựa vào nhau, nó làm cho Tô Hoài sống cân bằng nhẹ nhõm, lại tự làm giàu thêm cho mình.
Vậy Tô Hoài là loại nhà văn như thế nào, loại người như thế nào?
- Nhà văn của những quyển sách tầm tầm, những tha thiết thường trực và lặt vặt, nó bao trùm lên cuộc đời chúng ta.
Những người đáng nhớ trong Chiều chiều:
- Ông Ngải.
- Ông coi kho.
- Ông lão với con chó.
- Marian.
v.v...
Tóm lại, toàn là những con người đã lữa ra, cô đơn, gắng mà chèo chống, vừa buồn cười vừa bi đát trong sự gắng gỏi của mình.
Con người trong Tô Hoài, cũng như cái thiên nhiên chung quanh con người mà ông hay tả, nhạy cảm mau mắn độc đáo, kỳ lạ, nhưng mờ mờ, nhạt nhạt, vơ vơ vẩn vẩn, những thứ mà nếu không được chúng ta để mắt tới sẽ chẳng bao giờ thấy cả đúng là cỏ dại, hoa hèn.
Một câu chia sẻ vu vơ của Tô Hoài hàng ngày:
- Nhiều cơ quan tặng cặp quá. Mang đi họp, khi nào tôi cũng dùng nước bọt tẩy cho hết chữ trên mặt da.
Cái tài của Tô Hoài có thể thâu tóm trong mấy công thức:
- Tự tin đến mức nói gì thì nói, người ta cũng nghe.
- Tàn ác một cách nhân hậu, tức là nhìn thấy cái vớ vẩn của kiếp người nhưng cũng cho qua hết.
- Táo tợn một cách kín đáo.
- Miên man một cách duyên dáng.
- Tinh tế trong những cái vặt.
- Tạp ăn, không sợ gì cả, tự tin tự tin một cách dai dẳng rằng mình trời đánh không chết.
Văn chương này là một khối hỗn độn, ở đó đến không gian thời gian cũng xáo trộn và tất cả chỉ thống nhất lại trong ý nghĩ, trật tự duy nhất là trật tự của ý nghĩ. Tư tưởng của con người thì như đám mây là là sát mặt đất.
Cái ấn tượng này đến với tôi mạnh nhất khi đọc Cát bụi chân ai và nó đúng với toàn bộ nhà văn.
19/3/99
Ngẫu nhiên chạm mặt Bùi Hoà. Với ông bạn này, Tô Hoài tìm ngay thấy cách gần gũi, đó là những chuyện riêng về 65 Nguyễn Du. Nhắc lại Trọng Hứa, nhắc lại một người quen chung. Hình như có một cô gái nào quê Thanh Hoá, có dịp quen Tô Hoài ở Quốc Hội và hay biếu Tô Hoài các thứ nem. Tô Hoài kể:
- Các ông không biết chứ, còn có một lão điên điên khùng khùng, ở bên kia đường Nguyễn Du, xưa dọn hàng quán gì đấy, bây giờ vào tận trong Phú Yên hay Quảng Ngãi, rất hay viết thư cho tôi, trong thư bao giờ cũng hỏi thăm bà Hường, ông Tiếu, rồi có lần nghe đâu bà Hường chết rồi, thì nhờ bác cho cháu gửi lời hỏi thăm tới gia đình bác Hường.
Có một người tôi biết, là Nguyễn Quân, rất dễ làm thân với những người bán hàng bán quán rồi uống chịu, rồi trò chuyện những chuyện rất đời thường.
Tô Hoài cũng có khả năng đó, khả năng mà tôi không có. Tôi thú thật ở chỗ này, thì hình như tôi hơi giống Nam Cao, tôi có một cái mặt không chơi được, chẳng hiểu tại sao nhưng người ta cứ không tin tôi.
Tô Hoài bảo ừ, V.T.N. còn có phần giống như Nam Cao, ở chỗ khi chơi lâu, thì thấy cũng chả tội vạ gì. Nhưng mà này, mình hồi trước lại thường hay đi đôi với Nam Cao, đi với anh có cái mặt không chơi được, mình lại dễ nổi lên hơn.
5/8/99
Trông Tô Hoài thấy già đi rõ quá. Ông kể, ông vẫn viết đều hàng tuần ông giữ mục tạp bút cho Văn Nghệ trẻ, mục đãi sạn cho báo Người Hà Nội.
“Bao giờ, tôi cũng phải để đấy 4 bài để họ dự trữ”.
Tôi đọc trong Văn Nghệ trẻ, bài Hai cái cốc (đi uống bia, thuổng luôn 2 cái cốc lên Hà Giang cho mấy người uống, bây giờ ở Hà Giang vẫn còn)
- Bài hay quá - Tôi khen.
- Loại ba vạ như thế, tôi viết đầy.
Mình lại vừa ngồi sửa chữa cuốn tiểu thuyết Ba người, để mình gửi cho cậu, ông bảo vậy.
Trong điện thoại khi nghe tôi rủ đến gặp Tô Hoài, Hoàng Ngọc Hiến bảo hình như là cụ ốm cơ mà.
Ngọc Trai nói ngay: Lúc nào ông Tô Hoài ông ấy chả ốm được.
20/8/99
Khi Chiều chiều còn đang in báo đã nhiều người tìm, và bây giờ, theo lời những người buôn sách, thì Chiều chiều bán khá chạy.
Nhưng cô Thu Hà ở báo Tuổi trẻ bảo tôi:
- Cháu không thể thích được. Đọc sách chỉ thấy Tô Hoài ông ấy khôn quá, bao nhiêu đồng nghiệp ngã ngựa, bao nhiêu người rớt lại trên đường, chỉ mình ông ấy tới đích.
15/9/99
Tôi bảo với Hoàng Ngọc Hiến, và Hiến phải nhận đúng, đó là trong Chiều chiều - nhất là phần đi nước ngoài - ông Tô Hoài thấp nhưng ông lại không biết cái thấp đó của mình. Đó là thảm hại. ý tôi  muốn nói đi thế mà chẳng nghĩ được cái gì cho lớn lao.
Đọc lại Ba người khác. Một mặt, tôi cũng phục, là sao con người này có sức sống ghê thế. Đầy sức thu hút, nghe được tất cả cái nhảm nhí ở chung quanh. Mặt khác, càng đọc càng thấy không đủ thậm chí khó chịu. Chung quanh là sâu là kiến hết.
Tôi nhớ những nét mặt của một số con người hồi đầu cách mạng. Họ có cái kiên nghị của họ. Họ có thể dốt nát, nhưng không tầm thường, lưu manh tận chân răng như Tô Hoài miêu tả.
Có thể, đây là một khía cạnh của đời sống chăng.
Nhưng tôi không nhìn thấy lý tưởng cao đẹp của tác giả ẩn đằng sau khi miêu tả.
20/11/99
Chiều chiều đang bán rất chạy ở Hà Nội, trong khi đó, bọn tôi được phổ biến là không được để các nơi viết bài khen chê gì cả.
Chiều chủ nhật, sách ở một số quán sách ở Bà Triệu bị tịch thu. Buổi tối đi qua Tràng Tiền không có một cuốn.
Ông Văn Tâm ngỏ ý khen Chiều chiều:
- Có hai bồ chữ mất rồi (Nguyễn Công Hoan và Nguyễn Tuân). Còn một bồ nữa sắp mất nốt.
- Thế kỷ XX này, nước mình có ba người viết ký giỏi. Ông Vũ Trọng Phụng giỏi về phóng sự, Nguyễn Tuân giỏi về tuỳ bút, còn Tô Hoài nhất về hồi ký.
Trong thông báo nội bộ về quyển Chiều chiều, có đoạn nói: Nhà văn Tô Hoài là một nhà văn lớn đã được giải thưởng Hồ Chí Minh... Quyển Chiều chiều của ông sẽ để dư luận và công chúng đánh giá lâu dài.
Nguyễn Văn Thành nghe ở đâu đó, về bảo nhiều người ngờ là lão Tô Hoài này đổi giọng viết như thế này để kiếm chác.
Nhàn: Tôi nghĩ không phải... Có những chi tiết mà nếu không để ý từ trước, thì bây giờ không sao bịa ra nổi. Nhưng cái tài của ông là giấu biệt ý nghĩ đó, bây giờ mới phun ra.
Những năm sau 2000
7/1/2000
Hà Minh Đức ra một tập thơ, trước khi cho in, hỏi Tô Hoài ra cái ý không biết có nên làm không. Tô Hoài bảo:
- Cậu đã ra hàng mấy chục đầu sách rồi, thì ra thêm một quyển nữa cũng có gì mà ngại.
Có cảm tưởng khi đối thoại với mỗi chúng ta, Tô Hoài luôn luôn đồng loã với mọi hành động của ta, cả cái tốt lẫn cái xấu.
15/1/2000
Đọc lại Cát bụi chân ai thấy có một câu của thằng tù binh Mỹ:
- Các ông không phải là nhà báo. Có phải các ông là quan toà, các quan toà đến hỏi cung tôi, các ông sắp đem tôi ra xử, tôi xin hỏi thực?
Một cách định nghĩa chính xác về các nhà văn Việt Nam.
Cái cách viết của Cát bụi chân ai là lan man một cách khéo léo, không lấy không gian thời gian để phân chia các đoạn của quyển sách. Mà lấy tâm tình làm mạch chính.
Một đặc điểm của Tô Hoài thời kỳ này là không đề rõ thể loại cho sách. Hình như ông muốn người ta hiểu là thứ gì cũng được. Và cũng là một cách để tuyên bố tôi không chịu một sự ràng buộc nào cả.
6/6/2000
Tối 30/5, gặp nhau ở chỗ Ngọc Trai, để tiễn ông Hiến đi Tây. Đúng hơn là ông Tô Hoài mua gửi cho ông Đặng Tiến bên Pháp mấy quyển sách nhờ ông Hiến mang đi, thì tổ chức ra bữa ăn nhân thể. Chưa bao giờ thấy Tô Hoài cảm động như vậy. Sau bữa ăn ông nhờ lấy cái gói. Mở ra trịnh trọng.
- Ông Hiến ạ, mai ông đi. Tôi có gửi cái này cho Đặng Tiến, một quyển sách với cái thư.
- Vâng, vâng, anh để tôi mang.
- Sách hơi dày, thôi thì cũng mong ông thông cảm (có vẻ đúng tâm lý người hay đi xa, sợ người khác gửi).
Và ngừng một lúc, rồi ông mới nói tiếp.
- Thôi đến ngày kia là Hiến đã đến với thành phố hoa lệ, thủ đô của thế giới, nơi có mỗi chị Trai đã đến. Chỉ có chúng tôi là sẽ ở lại đây thôi.
Tới chữ chúng tôi, ông nhìn tôi, Vương Trí Nhàn. Tôi cảm thấy có một chút chua chát trong lời lẽ của Tô Hoài lúc ấy. Đã là Tô Hoài mà vẫn còn những lúc phải thèm muốn điều gì đó, và có những nơi chưa đi, kể cũng khổ tâm thật.
Tôi hỏi:
- Anh đang viết gì. Cái món truyện cổ tích cho trẻ con đến đâu rồi.
(Có lần Tô Hoài nói là có nhận viết 150 truyện cổ tích)
- À, đang viết, được 60 cái rồi cả nhà Giáo dục lẫn nhà Kim Đồng đều in.
Và ông nghĩ ra một cách để pha trò:
- Ở Kim Đồng thì nó gọi là tranh truyện. Còn ở Giáo dục thì gọi là truyện tranh. Giáo dục đã in 60 cái, còn Kim Đồng mới in được 20 cái.
Khi Tô Hoài láy đi láy lại chuyện đó, Hoàng Ngọc Hiến cười ngặt nghẽo mãi không thôi. Có gì đó có hơi hướng “bài tây” trong câu chuyện về văn chương, đấy là điều thú vị thường thấy ở lớp trí thức An Nam mình, dù đã sang thế kỷ XXI.
Ân hỏi: ông Vũ Ngọc Phan viết Tô Hoài là khinh bạc, cái đó đúng không?
Nhàn: Đúng chứ! Nếu trí thức hoá lên một chút, thì ý tưởng ấy của Tô Hoài gặp cách nghĩ của các nhà trí thức phương Tây. Là con người có những khía cạnh gần con vật. Nhưng ở Tô Hoài, tất cả chỉ giản đơn, bột phát, và về sau con người Tô Hoài nhà văn có phần bị lép vế, so với Tô Hoài cán bộ. Nhưng cái chất nhà văn kia vẫn cứ còn mãi.

26/9/2000
Nhân 80 năm sinh Tô Hoài tôi viết một bài báo ngắn và phát hiện ra một điều đơn giản. Chính là 10 năm nay, Tô Hoài lại khởi sắc hơn ngày trước.
Bà Đặng Thị Hạnh dạy văn học phương Tây viết một bài báo có cách viết rất lạ tức là trộn lẫn không gian thời gian đang chuyện nọ sọ sang chuyện kia, không bị câu thúc bởi cái khung câu chuyện.
Trước đó, có lần Đặng Thị Hạnh đã nhận ra cái cách viết đó ở Tô Hoài. Đọc Cát bụi chân ai Đặng Thị Hạnh nói thêm với mình” hơi văn đi rất mạnh”.
Đọc văn bản Tô Hoài có lẽ những cái chính, cái trần trần trên chữ nghĩa, thì cũng thường thôi, nhưng ông Tô Hoài lại có cái tầng thứ hai ẩn ở dưới, một cái gì lờ mờ, lấp ló đây đó mà lại quyết liệt lặp đi lặp lại.
Báo Thế giới mới, kể rằng cô Eo Sola không đồng ý đặt tài tử là nghiệp dư mà cho rằng ở Việt Nam, chữ tài tử có nghĩa rộng lắm, tài tử là ngang hàng với chuyên nghiệp là sáng tạo. Tô Hoài nghe hẳn thích lắm.
4/2/2001
Những ý mà Phạm Vĩnh Cư nói về Tô Hoài (Tôi không nghe trực tiếp từ Cư, nhưng nghe Tạ Duy Anh kể lại)
- Ông Tô Hoài có lối viết làm như ông ấy đã đi đến tận cùng sự thật, nhưng bên trong còn bao điều gian dối.
- Một ví dụ, Tô Hoài không hề dám hé ra một sự thực là Marian Tkchev nó hành ông ta thế nào. Có lần Marian Tkchev tặng Ina Zimonina một bản dịch tiểu thuyết Tô Hoài và nói thêm “Tôi xin tặng chị một cục gạch, chị chớ đọc làm gì”.
Xem cách viết của Tô Hoài, vẫn luôn luôn cảm thấy đây chỉ là giỏi quan sát chứ chẳng có tư duy tiểu thuyết gì cả.
Khoảng tháng 12/2000, ông Hà Xuân Trường gọi tôi lên kể một số chuyện cho xem một số thư từ, trong số có thư hoặc báo cáo củaTô Hoài. Nhớ hai cái.
Một, cái Tô Hoài báo cáo về lý lịch và thành tích của mình, để cho cấp trên biết, và chấp nhận ông về Hội Nhà văn Hà Nội (còn nhớ là Xuân Sách giễu mãi chuyện này và, Bằng Việt  thì hối hận đã lấy Tô Hoài về sau khi ông thôi ở Hội Nhà văn).
Hai, hồi đầu đổi mới, Tô Hoài viết cho Hà Xuân Trường một lá thư, phân định giới viết văn theo nhóm phái, tức là loại theo cách mạng, loại lừng chừng, loại theo địch nay ở lại. Cũng là một thứ “báo công”.
Ở những người như Tô Hoài, ao ước về nghệ sĩ có nồng nàn đến đâu thì cũng không bao giờ đủ sức áp đảo cái khôn ngoan của người cán bộ.
12/4/2001
Hai tuần trước nghe Khánh Thơ kể một chuyện đáng nhớ. Lâu nay tình nghĩa Tô Hoài Nguyễn Văn Bổng thì ai cũng biết. Nên bọn Khánh Thơ, khi làm sách các nhà văn được giải thưởng Hồ Chí Minh đưa Bổng vào, muốn đưa theo một ít nhận xét của Tô Hoài, đã in trong bài chân dung (Tô Hoài Những gương mặt). Không ngờ đến lúc đó, ông Bổng đang đau ốm, cũng cố vùng dậy, không nói được, chỉ giành lấy bút mà viết mấy chữ
- Không lấy một dòng nào của Tô Hoài cả.
Tôi nghĩ ở đây có sự co kéo: một bên là con người Tô Hoài cán bộ Tô Hoài đời thường sống giữ gìn, tự vệ, cần có người chuyện trò nương tựa, và trong sự chán ngán của giới văn chương chỉ tìm thấy ở Nguyễn Văn Bổng một người trò chuyện.
Nhưng phía bên kia, Tô Hoài đặt mình bên những Nguyễn Tuân, Nguyễn Bính, Tô Hoài chỉ thấy đây mới là văn chương thật hạt.
Người nghệ sĩ đã thắng.
20/3/2002
Tô Hoài, từ 10 năm nay, đã nói với tôi về bộ phim người ta làm về ông, mà ông nhận viết kịch bản. Và bây giờ tôi nhận viết thuyết minh cho nó. Không biết có nói được một số ý:
- Sức sống của cỏ dại.
- Cỏ dại thành người.
- Lam lũ, không hoàn chỉnh.
Tư tưởng chính rút ra từ cuộc đời Tô Hoài: Kẻ không đánh mất mình, khi hoà vào đám đông. Vừa hùa vào vừa lùi ra. Nhưng cái sự  hoà vào dễ dàng như thế lại chứng tỏ một cái gì tầm thường (?) Lúc từ bỏ đám đông trở về, con người ấy là một khối hỗn độn vơ vẩn đấy mà cũng sâu sắc đấy.
28/3/2002
Hỏi xem ông đang làm gì, ông bảo nhận viết cho báo Lao động. Còn cái chùm một trăm truyện cổ tích đã xong. Tôi không dám nói thẳng, nhưng hay nghĩ ông Tô Hoài hay phí đời mình vào những việc vớ vẩn. Cô Sông Thao cũng hay bảo rằng bố em quan niệm là cứ viết đi, còn cái việc thu dọn lại là việc sau.
Tô Hoài thường cẩu thả trong việc làm các tuyển tập của mình chả ra lề ra lối nào cả.
Vậy cảm giác về sự bất tử ở Tô Hoài ra sao, có hay không? Có chứ. Nhưng ông không nhiệt thành lắm. Ông không làm nó với ý thức cao, như Xuân Diệu.
Tô Hoài mang cái tính chất của văn học dân gian là tự phát với đủ nghĩa như nặng về bản năng lộn xộn, không trật tự không đều, thiếu lý tính, ít nghĩ về sự sống sau khi chết.
Tôi kể với Sử: Tô Hoài là loại có sách gì tôi cũng có thể giới thiệu để ông ấy đọc, ví như sách về danh hoạ, sách tiếng lóng.Thế nhưng phải trừ một loại tức là những cuốn như tiểu luận về thuyết phi lý.
5/4/02
Đến nhà Tô Hoài, thì lại gặp cảnh quay phim VTV3 đến quay. Nghe loáng thoáng thì là cái chuyện ngày làm việc bình thường ông Tô Hoài trong đó có cả một người nước ngoài. Ngưòi nước ngoài ấy là một người Nga.
Nghe loáng thoáng cái tên Lêna? Lêna nào? Có bao nhiêu Lêna mà Tô Hoài đã quen và không nhớ một ai. Còn lại chỉ có Tô Hoài với Marian với Zimonina. Gần đây có tin Zimonina không đọc văn học Việt Nam nữa, không trò chuyện với ai từ Việt Nam sang, nhưng vẫn viết thư cho Tô Hoài.  Đúng thế không?
Một chủ đề có thể viết, là Tô Hoài và cái gọi là “ý nghĩa quốc tế” của văn học Việt Nam những năm này.
Phụ lục

VẪN ÔNG DẾ MÈN ẤY
(Đọc tập phiếm luận GIẤC MƠ ÔNG THỢ DÌU, 2007)
Hồi cùng với Nam Cao viết cho Tiểu thuyết thứ Bảy, Tô Hoài đã có lối làm hàng chăm chỉ, bận việc gì đi nữa vẫn lo bán bài đều đều cho báo. Sau này cũng vậy, ngoài viết tiểu thuyết và công tác xã hội, hễ nhận viết báo là như ngồi trước khung cửi, có khi một ngày guồng được vài bài - nói chuyện với tôi, ông thú nhận, có vẻ như hơi buồn cười trước một cái tật của mình.
Khoảng 1992, tôi giữ chân phụ việc cho ông trong một chương trình nghiên cứu về văn hóa Việt Nam. Lúc ấy, Cát bụi chân ai vừa in năm trước và đang tái bản thêm nhiều lần, một hôm ông bảo:
- Tôi lại vừa đóng một tập giấy mới. Từ mai bắt đầu viết. Kể toàn chuyện đi thực tế sau Nhân văn với lại chuyện làm tổ trưởng dân phố Hà Nội hồi chống Mỹ, rồi chuyện đi nước ngoài cả Nga la tư lẫn ấn Độ, Ai Cập, đủ hết. Đặt tên là Những câu chuyện với ông Sóng.
Sau này, khi in ra, cuốn sách mang tên Chiều chiều. Đúng như ông tự nhận, khác với Cát bụi chân ai, tập trung kể về Nguyễn Tuân, Chiều chiều lan man đủ thứ, vậy mà vẫn tạo một ấn tượng về một cuộc sống lam nham dang dở. Thừa thắng xông lên, tôi gạ:
- Thảo nào anh cũng phải làm một cuốn, viết từ thời đổi mới đến nay.
- Thời này mình già, có đi đâu mà biết.
- Anh cứ kể những chuyện người ta đồn đến tai anh rồi anh nghĩ lại ra sao, thế cũng đủ hay rồi.
Tô Hoài không nói gì tiếp. Tôi chỉ biết chắc là ông vẫn viết, và với con người này thì giữa chuyện đời sống và chuyện văn chương thường không có gì phân biệt, ở đâu thì cũng một cốt cách ấy, thiêng liêng, nhăng nhít ngơ ngẩn, cái gì cũng đều có cả.
Giấc mộng ông thợ dìu đánh dấu sự có mặt của ngòi bút Tô Hoài, cái nhìn Tô Hoài trong ngày hôm nay.
Tác phẩm gồm phần lớn các bài viết vặt đã in trên tờ Người Hà Nội và một số báo khác. Một thứ Chuyện mới tiếp vào Chuyện cũ Hà Nội sáu bảy trăm trang hồi trước.
Hôm bắt tay vào biên tập, mới cầm bản thảo, tôi đã định kêu lên, sao lại thợ dìu, chắc thợ mộc đây, vậy thì viết thợ rìu mới đúng, vẫn cái tính ẩu của ông già đây mà. Bởi bản thảo Tô Hoài thường không thiếu lỗi chính tả nên tôi nghĩ liều như vậy.
May quá trước khi thò bút chữa, tôi đọc lại bài viết. Thì ra thợ dìu đây là các vũ sư nghiệp dư chuyên đi dạy nhảy đầm ở các lớp khiêu vũ hiện nay.
Trong một bài phỏng vấn gần đây trên TT&VH, nhà văn già gần chín mươi vui vẻ khoe là chữ nghĩa của mình còn mới lắm, mình còn nhặt được khối chữ chỉ vừa xuất hiện trong đời sống hôm nay. Mà còn chữ mới nghĩa là còn cảm nhận được cuộc sống mới.
Chữ thợ dìu thuộc loại mà ông tự hào.
Tôi ghi lại đây những gì mà Tô Hoài viết trong Giấc mộng ông thợ dìu : Những nếp sống có từ ngày xưa nay phôi pha hoặc biến dạng như chơi chim, chơi dế, đi hội. Một số thú chơi mới xuất hiện. Cảnh dô dô bốp bốp ngoài quán. Sự nảy nở nhiều như kiến của cò đểu trong mọi mặt sinh hoạt. Cảm giác hoang vắng trong một ngày cuối năm ở Bờ Hồ. Cảnh người Việt di tản nay từ hải ngoại trở về trong các gia đình. Nạn dân ném đá lên đường tàu. Cái túi ni-lông và việc phá hoại môi trường...
Lịch lãm và lẩn mẩn. Tinh tế và vơ véo nhặt nhạnh. Vui đấy rồi buồn ngay đấy. Yêu thích sống trong nền nếp và chán chường trước những trì trệ. Trân trọng quá khứ và biết rằng nhiều khi quá khứ chỉ đáng quên đi. Ham hố phiêu lưu thay đổi và không bao giờ ngạc nhiên trước mọi tàn lụi hư hỏng. Chăm chú quan sát mọi sự đang xảy ra và giữ cho lòng mình một sự dửng dưng dài dài...
Bấy nhiêu sắc thái cùng lúc có ở văn xuôi Tô Hoài, làm chứng cho sự có mặt của nhà văn giữa đời thường. Dường như cái gì với ông cũng mới mẻ sinh động mà lại chẳng có gì lạ, xưa đã vậy và nay còn như vậy.
Nếu bạn còn đang phân vân không biết có nên đọc cuốn sách này của Tô Hoài không, tôi muốn bạn hãy bắt đầu bằng mấy mẩu ông viết về hội làng.
Chung quanh cái sinh hoạt văn hóa mà thường ai cũng tự hào, có những điều mà ngoài Tô Hoài chẳng ai dám nói. Ông kể rằng vùng ông xưa nay nhiều hội, nhưng toàn hội nhạt như nước ốc.
Khá nhất có hội làng Đông thì cũng là dịp để các họ tranh chấp, trai gái đi hội để khoe khoang mấy thứ mốt mới học đòi và những cậu choai choai trâng tráo "chim" gái hoặc đánh nhau.
Chính làng ông xưa nay đâu có hội, chỉ toàn đi xem nhờ thiên hạ. Làng mỗi năm vào đám một lần, nhưng cũng sơ sài tạm bợ, có năm mất trộm áo thánh "phải lấy vạt cờ đuôi nheo trùm lên ngai làm áo khoác cho thánh". Xưa những gánh chèo được mời về đám cũng toàn là phường kiết xác, mấy bác kép vừa hát xong chạy vội vào hậu trường, rệp rơi lả tả từ miếng gỗ làm chỗ cắm cờ đeo sau lưng.
Nay việc làng do mấy anh cán bộ đi khắp thiên hạ về khởi xướng thì cũng chẳng khá hơn. Toàn thợ tế đi thuê ở các làng bên cạnh. Còn ông chủ tế thì chữ Nho bẻ làm đôi không biết, đến thành hoàng làng tên gì cũng không biết nốt.
Chỉnh lý 6 - 2009
V . T . N

Tô Hoài
by
Vương Trí Nhàn
Note1: Bài có rất nhiều "chi tiết là Thượng Đế", trong, cả văn chương lẫn đời thường!
Note 2: Bài viết của VTN, thấy có đề ‘chỉnh lý’, ở cuối bài, vậy mà đọc, thấy quá nhiều sạn chính tả.
Tiếc bài viết, Gấu sửa lại toàn bài.
Hy vọng không còn sạn!
Đây là một bài viết hiếm quí, cái kiểu nằm trong chăn mới biết chăn có rận.
Tuy nhiên, còn biết thêm, mỗi cá nhân con người sống với rận ra làm sao.
Gấu sẽ nhẩn nha đọc, và nhẩn nha lèm bèm, đọc tới đâu lèm bèm tới đó.
Có rất nhiều nhận xét mở ra rất nhiều hướng suy nghĩ, phản biện, về Tô Hoài, và thời của ông, và về Bắc Kít.
Tks người viết bài. NQT

Có thể nói rằng nếu chất người của một số người Việt Nam ta là ma thì Tô Hoài là một thứ ma thượng thặng, ma đến tận đường gân thớ thịt. Là ma, nên sống thế nào cũng được. Nên không biết sợ là gì. Nên cảm thấy mình có mắt ở mọi nơi. Nên lẩn khuất, sợ hãi, mà lại hăm hở hưởng thụ.
VTN
Câu phán thú, thực.
Gấu gọi là Cái Ác Bắc Kít, đấy!
Bắt đầu thấm đòn!

Comments

Popular posts from this blog

Nguyễn Ngọc Tư

30.4.2015

‘A Lament in Three Voices’