The Poet & the Tyrant

 DONALD RAYFIELD

The Poet & the Tyrant

Osip Mandelstam: A Biography

By Ralph Dutli (Translated from German by Ben Fowkes)

Verso 432pp £25

Tristia

By Osip Mandelstam (Translated from Russian by Thomas de Waal)

Arc Publications 130pp £11.99

 

When in 1960 I first came across Osip Mandelstam’s poetry, nobody in the USSR had enjoyed access to his work since the early 1930s and few even knew of his existence, let alone of his death, as he had predicted, in Stalin’s Gulag. His books had been removed from libraries and bookshops. Only braver readers kept them, sometimes hidden in saucepans at their dachas. From 1958, supported by the CIA, émigré scholars collected what they could from Russian publications of the writings of banned Russian authors; the works were so in demand that students like myself copied them out by hand. Impressionable readers were stunned by the hypnotic musicality of Mandelstam’s early poems, by the penetrating appreciation of the disaster that unfolded – the ‘ship of time going to the bottom’ – during the First World War and the Russian Revolution, by the fine love poems and by the use of biology to elucidate his times.

For a student of Russian literature, Mandelstam is a godsend. Every poem has memorable lines that could be quoted in many imaginable situations. Some are frivolous – ‘Eternal is the taste of fresh whipped cream,/As is the smell of orange peel’ – and others gnomic: ‘Everything has been. Everything will be repeated/And only the moment of recognition is sweet.’ Mandelstam absorbed into his poetics a whole century of Russian lyrical poetry, including Pushkin, Lermontov and Tyutchev, as well as Derzhavin, Batyushkov and Baratynsky, so that his poetry seems to be a conversation with the dead. The influence of classical Greek and Latin poets, German Romantics and French symbolists can be discerned too. Yet you also feel the presence of an acutely nervous, highly reactive personality, steeling itself to face forces that threaten him with destruction.

Ralph Dutli has spent half his life translating Mandelstam’s works into German and has combed all the accessible background material. Dutli’s biography, first published in German in 2003, is thorough and fair. With his translation, Ben Fowkes makes it read as if it was written originally in English. It is likely to become the standard reference work for the English reader. Mandelstam himself shunned biography, declaring, ‘The only biography of a writer is a list of the books they have read’. Dutli ignores Mandelstam’s dictum. The people Mandelstam met and, above all, his contretemps with Stalin dominate over his responses to other writers, living and dead.

Dutli is particularly enlightening on the beginning and the end of the poet’s life. Mandelstam was born in Warsaw in 1891 to a Polish-Lithuanian Jewish businessman and a Russophile mother with intellectual aspirations. Like Paul Celan (a Jew from Chernovtsy, now in Ukraine but formerly in Austria, Poland and Romania), he could have written in Yiddish, Polish, Lithuanian or even German. He opted, however, for Russian: the 1900s was a period when, despite widespread anti-Semitism, Jewish writers in the Russian Empire were deserting Yiddish for Russian. Mandelstam received a very European education from the superb teachers at the Tenishev School, where Vladimir Nabokov a decade later also acquired a multilingual and thoroughly cosmopolitan education. By 1910, still a teenager, Mandelstam, urged on by his mother, had shown his juvenilia to the influential editor of a St Petersburg arts magazine, Apollon, and won a circle of admirers, although they were sometimes patronising about Mandelstam’s mannerisms, emotional outbursts and childlike unworldliness. His closest friendship was with a married couple, the poets Nikolai Gumilyov and Anna Akhmatova, with whom he continued all his life to have real or imaginary conversations (even after Gumilyov’s execution in 1921).

During the early 1910s, Mandelstam became an important figure in the Acemist school of poetry, which counted Gumilyov as one of its leading lights. Acemism, Mandelstam said, was characterised by ‘a yearning for world culture’. The Acemists sought to transcend symbolism, taking an almost sculptural view of poetry as something to be carved from ‘hard’ linguistic material. Mandelstam’s first book was called Stone. Works by his fellow Acmeist poets had similarly mineral titles – Gumilyov’s Pearls, Anna Akhmatova’s Beads, Mikhail Zenkevich’s Wild Porphyry. In 1911, Mandelstam had himself baptised in order to register at the University of St Petersburg, but his family’s bankruptcy forced him to go abroad on a study tour of France.

When the First World War broke out, Mandelstam showed hitherto unsuspected maturity, turning away from the war. When revolution followed, he saw it as a historically predetermined disaster. Like several other poets, he moved to the Crimea to avoid starvation. Here he met his future wife, Nadezhda, a practical and proactive partner, in traditional terms more a husband to the poet than a wife (in their letters they sometimes reversed their genders). Mandelstam then spent a year in Georgia, returning to the USSR in 1920. In the wake of the Bolsheviks’ seizure of power, he felt compelled to settle in Moscow. There, he and Nadezhda lived hand-to-mouth, sometimes in ‘grace-and-favour’ flats, sometimes homeless, despite the success of his second book, Tristia, lauded even by Bolshevik critics, who demanded proletarian, not neoclassical, art.

For several years from 1925, Mandelstam abandoned poetry for prose and translation. However, the suicide of the poet Vladimir Mayakovsky in 1930 seemed to awaken in Mandelstam, as it did in Pasternak, the sense that in the USSR poetic silence was futile and doom inevitable. Mandelstam’s poetry, its ideology challenging Stalinism, was now dangerous. Mandelstam had been under the protection of the ‘darling of the party’, the liberal Nikolai Bukharin, but once Stalin began to eliminate those around him, their protégés were doomed. Mandelstam had already publicly protested at the execution of harmless old bank clerks, but in 1934 he made a suicidally reckless move, reciting a lampoon of Stalin, in which the dictator appeared as a demi-god surrounded by semi-human, fairy-tale creatures, at several gatherings in Moscow. Initially, the tyrant was merciful: Mandelstam was allowed to live in Voronezh, five hundred kilometres south of Moscow, for three years. Eventually, however, he was swept away in the feeding frenzy of the Great Terror. He was arrested by the NKVD in May 1938 and died in a transit camp in Russia’s Far East that December.

*

The power and density of the unpublishable poetry he wrote in Voronezh, which only saw the light of day in the 1970s, established him as an immortal. The Voronezh Notebooks, as this work is now called, survived thanks to the efforts of the poet’s courageous widow and a number of foreign and Russian scholars. It was recognisably the product of the same mind, but the writing was now half-encrypted and sometimes difficult to comprehend because of the invocation of modern science. The Mandelstam transformed by exile was to many an alien. Only when Nadezhda smuggled out her memoirs did we get an insight into what had inspired the late poems.

Dutli could have explored more deeply Mandelstam’s Judaism. Although it was for the baptised Russian poet a deplorable source of anxiety and seclusion, it gave him examples of heroism, from biblical episodes to the 15th-century expulsions from Spain and Portugal. As for the poet’s end, Dutli sifts the probable truth from the vague memories of his fellow prisoners in the camp where he died. But Dutli fails to convey Mandelstam’s strange twinship with his nemesis, Stalin, with whom he shared a first name (variants of Joseph). Phonetic coincidence was always meaningful to Mandelstam. One poem could be about either him or Stalin:

A peacock, when he was a boy, would come to play.
They gave him Indian rainbows as a meal,
His milk was poured from rosy-coloured clay,
They didn’t stint the cochineal.
A knot of bones is built up from the pile;
The knees, the hands and shoulders humanised,
He smiles his vast extended smile
And thinks in bone and senses with his forehead
And tries to recollect his human guise.

Mandelstam and Stalin shared an interest in Lamarckism. Stalin was taken with Lamarck’s theory that acquired characteristics could be passed on, a notion that appeared to back up his belief that Homo sapiens would evolve into Homo sovieticus. Mandelstam appreciated Lamarck’s idea that after reaching its peak with Mozart, evolution could go into reverse:

Perhaps before my lips the whispering was born,
In treelessness the wind was blowing leaves,
And those to whom our life work is bequeathed
Have long ago acquired their final form.

For a Western reader with no experience of totalitarianism, perhaps the best parallels to Mandelstam and Stalin’s relationship lie in the distant past. If we read Sir Walter Raleigh’s poems written in the 1610s in the Tower of London, while King James I of England was deliberating whether to put his death sentence into effect, we get a feeling for the situation in which Mandelstam found himself.

Biographers need to attend to the books their subjects read and the music they listened to as well as the places they visited and the persons they loved or hated. The biographer of a poet who wrote in a different language faces another, almost insuperable, difficulty: to provide English versions of the poetry that speak to the reader. Dutli himself has translated every one of Mandelstam’s poems into German. Fowkes occasionally translates Dutli’s German versions into English, but more often makes use of existing English translations of Mandelstam’s poems – some good, like Bernard Meares’s, others less so.

What we have lacked until now is a Mandelstam collection in English where every poem is not only a good translation but also a poem in its own right. Thomas de Waal’s edition of Tristia, with its parallel Russian and English texts, is the first fully successful translation of a whole collection. Tristia’s title is borrowed from Ovid, who was exiled by Emperor Augustus to the Black Sea coast, as Mandelstam was by the civil war. The whole book is imbued with the rhythms of Ovid and Catullus. Its underlying theme is lamentation for a lost world and fear of a new era. Although de Waal warns the reader that Mandelstam can be obscure, his poetry is better described as multilayered and saturated with allusions and meanings, which can be unpacked through repeated readings. De Waal reproduces Mandelstam’s metre and rhythms brilliantly and copes with the near-impossibility of re-creating the richness of Russian in English, where rhymes are too predictable and risk sounding clichéd.

Dutli and de Waal have taken large steps towards enhancing Mandelstam’s reputation among readers in Europe and America. In Russia, he remains a cult figure for a minority: the country today has no time for a poet of Jewish origin and a cosmopolitan outlook. He himself prophetically doubted that there would ever be a Mandelstam Street in Russia – ‘the devil of a name sounds crooked, not straight’. Voronezh, the town where he spent his exile in the 1930s, considered renaming a street after him but decided against it. The world’s only Mandelstam Street is on the campus of Warsaw University.

Khi lần đầu tiên tôi biết đến thơ của Osip Mandelstam vào năm 1960, không ai ở Liên Xô được tiếp cận tác phẩm của ông kể từ đầu những năm 1930 và thậm chí ít người biết đến sự tồn tại của ông, chứ đừng nói đến cái chết của ông, như ông đã dự đoán, trong Gulag của Stalin. Sách của ông đã bị dỡ bỏ khỏi các thư viện và hiệu sách. Chỉ những độc giả dũng cảm hơn mới giữ chúng, đôi khi được giấu trong xoong chảo ở nhà gỗ của họ. Từ năm 1958, được sự hỗ trợ của CIA, các học giả nhập cư đã thu thập những gì họ có thể từ các ấn phẩm tiếng Nga về các tác phẩm của các tác giả Nga bị cấm; các tác phẩm được yêu cầu nhiều đến mức những sinh viên như tôi đã sao chép chúng bằng tay. Những độc giả ấn tượng đã choáng váng trước âm nhạc thôi miên trong những bài thơ đầu tiên của Mandelstam, trước sự cảm nhận sâu sắc về thảm họa đã xảy ra - 'con tàu thời gian đi tới đáy' - trong Thế chiến thứ nhất và Cách mạng Nga, bởi những bài thơ tình hay và bằng cách sử dụng sinh học để làm sáng tỏ thời đại của mình.

 

Đối với một sinh viên văn học Nga, Mandelstam là một ơn trời. Mỗi bài thơ đều có những dòng đáng nhớ có thể được trích dẫn trong nhiều tình huống có thể tưởng tượng được. Một số thì phù phiếm – ‘Vĩnh cửu là hương vị của kem tươi,/Như mùi vỏ cam’ – và một số khác thì mỉa mai: ‘Mọi thứ đều đã qua. Mọi thứ sẽ được lặp lại/Và chỉ khoảnh khắc nhận ra là ngọt ngào.' Mandelstam hấp thụ vào thi pháp của mình cả một thế kỷ thơ trữ tình Nga, bao gồm Pushkin, Lermontov và Tyutchev, cũng như Derzhavin, Batyushkov và Baratynsky, để thơ ông dường như là một cuộc trò chuyện với người chết. Người ta cũng có thể thấy rõ ảnh hưởng của các nhà thơ cổ điển Hy Lạp và Latinh, các nhà lãng mạn Đức và các nhà biểu tượng Pháp. Tuy nhiên, bạn cũng cảm nhận được sự hiện diện của một nhân cách cực kỳ lo lắng, có tính phản ứng cao, đang rèn luyện bản thân để đối mặt với những thế lực đe dọa hủy diệt anh ta.

Ralph Dutli đã dành nửa cuộc đời mình để dịch các tác phẩm của Mandelstam sang tiếng Đức và đã sàng lọc tất cả các tài liệu nền tảng có thể tiếp cận được. Tiểu sử của Dutli, được xuất bản lần đầu bằng tiếng Đức vào năm 2003, rất kỹ lưỡng và công bằng. Với bản dịch của mình, Ben Fowkes khiến nó đọc như thể nó được viết nguyên gốc bằng tiếng Anh. Nó có khả năng trở thành tác phẩm tham khảo tiêu chuẩn cho người đọc tiếng Anh. Bản thân Mandelstam cũng tránh xa tiểu sử, tuyên bố: 'Tiểu sử duy nhất của một nhà văn là danh sách những cuốn sách họ đã đọc'. Dutli phớt lờ câu châm ngôn của Mandelstam. Những người mà Mandelstam gặp và trên hết, những người đối đầu với Stalin chiếm ưu thế trong phản ứng của ông đối với các nhà văn khác, dù còn sống hay đã chết.

 

Dutli đặc biệt soi sáng sự khởi đầu và kết thúc cuộc đời của nhà thơ. Mandelstam sinh ra ở Warsaw vào năm 1891 với một doanh nhân người Do Thái gốc Ba Lan gốc Litva và một người mẹ theo đạo Nga với khát vọng trí tuệ. Giống như Paul Celan (một người Do Thái đến từ Chernovtsy, hiện ở Ukraine nhưng trước đây ở Áo, Ba Lan và Romania), ông có thể viết bằng tiếng Yiddish, tiếng Ba Lan, tiếng Litva hoặc thậm chí cả tiếng Đức. Tuy nhiên, ông đã chọn tiếng Nga: những năm 1900 là thời kỳ mà mặc dù chủ nghĩa bài Do Thái lan rộng, các nhà văn Do Thái ở Đế quốc Nga vẫn từ bỏ tiếng Yiddish để chuyển sang tiếng Nga. Mandelstam nhận được một nền giáo dục rất châu Âu từ những giáo viên xuất sắc tại Trường Tenishev, nơi Vladimir Nabokov một thập kỷ sau cũng có được một nền giáo dục đa ngôn ngữ và hoàn toàn có tính quốc tế. Đến năm 1910, khi vẫn còn là một thiếu niên, Mandelstam, được mẹ thúc giục, đã giới thiệu tuổi trẻ của mình với biên tập viên có ảnh hưởng của một tạp chí nghệ thuật ở St Petersburg, Apollon, và giành được một vòng tròn ngưỡng mộ, mặc dù đôi khi họ tỏ ra trịch thượng về cách cư xử, sự bộc phát cảm xúc của Mandelstam. và sự phi thế giới như trẻ con. Tình bạn thân thiết nhất của ông là với một cặp vợ chồng, hai nhà thơ Nikolai Gumilyov và Anna Akhmatova, những người mà ông đã tiếp tục suốt đời để có những cuộc trò chuyện thực tế hoặc tưởng tượng (ngay cả sau khi Gumilyov bị hành quyết năm 1921).

 

Vào đầu những năm 1910, Mandelstam đã trở thành một nhân vật quan trọng trong trường phái thơ Acemist, trường phái này coi Gumilyov là một trong những ngọn đèn dẫn đường của nó. Chủ nghĩa Acemism, Mandelstam nói, được đặc trưng bởi 'sự khao khát văn hóa thế giới'. Những người theo chủ nghĩa Acemist đã tìm cách vượt qua chủ nghĩa tượng trưng, coi thơ ca như một thứ gần như điêu khắc như một thứ được chạm khắc từ chất liệu ngôn ngữ 'cứng'. Cuốn sách đầu tiên của Mandelstam có tên là Stone. Các tác phẩm của các nhà thơ Acmeist đồng nghiệp của ông có tựa đề khoáng sản tương tự – Ngọc trai của Gumilyov, Hạt của Anna Akhmatova, Porphyry hoang dã của Mikhail Zenkevich. Năm 1911, Mandelstam đã tự mình làm lễ rửa tội để đăng ký vào Đại học St Petersburg, nhưng sự phá sản của gia đình buộc ông phải ra nước ngoài để du học Pháp.

 

Khi Chiến tranh thế giới thứ nhất nổ ra, Mandelstam cho đến nay đã thể hiện sự trưởng thành không thể nghi ngờ, quay lưng lại với chiến tranh. Khi cuộc cách mạng diễn ra sau đó, ông coi đó là một thảm họa đã được định trước trong lịch sử. Giống như một số nhà thơ khác, ông chuyển đến Crimea để tránh nạn đói. Tại đây, anh gặp người vợ tương lai của mình, Nadezhda, một đối tác thực tế và chủ động, theo cách nói truyền thống là một người chồng đối với nhà thơ hơn là một người vợ (trong những lá thư của họ đôi khi họ đảo ngược giới tính của mình). Mandelstam sau đó dành một năm ở Georgia, rồi trở về Liên Xô vào năm 1920. Sau khi những người Bolshevik nắm quyền, ông cảm thấy buộc phải định cư ở Moscow. Ở đó, anh và Nadezhda sống tay đôi, đôi khi trong những căn hộ 'ân huệ', đôi khi vô gia cư, bất chấp thành công của cuốn sách thứ hai của anh, Tristia, được ca ngợi ngay cả bởi các nhà phê bình Bolshevik, những người yêu cầu nghệ thuật vô sản, chứ không phải tân cổ điển. .

 

Trong nhiều năm kể từ năm 1925, Mandelstam từ bỏ thơ để chuyển sang văn xuôi và dịch thuật. Tuy nhiên, vụ tự tử của nhà thơ Vladimir Mayakovsky vào năm 1930 dường như đã thức tỉnh ở Mandelstam, cũng như ở Pasternak, cảm giác rằng ở Liên Xô, sự im lặng trong thi ca là vô ích và diệt vong là điều không thể tránh khỏi. Thơ của Mandelstam, hệ tư tưởng của nó thách thức chủ nghĩa Stalin, giờ đây trở nên nguy hiểm. Mandelstam đã được bảo vệ bởi “con cưng của đảng”, Nikolai Bukharin theo chủ nghĩa tự do, nhưng một khi Stalin bắt đầu loại bỏ những người xung quanh ông, những người được họ bảo trợ đã phải chịu số phận. Mandelstam đã công khai phản đối việc hành quyết các nhân viên ngân hàng già vô tội, nhưng vào năm 1934, ông đã thực hiện một hành động liều lĩnh tự sát, kể lại một bài đả kích Stalin, trong đó nhà độc tài xuất hiện như một á thần được bao quanh bởi những sinh vật bán nhân loại, trong truyện cổ tích. , tại một số cuộc tụ họp ở Moscow. Ban đầu, tên bạo chúa rất nhân từ: Mandelstam được phép sống ở Voronezh, cách Moscow năm trăm km về phía nam, trong ba năm. Tuy nhiên, cuối cùng, anh ta bị cuốn đi trong cơn cuồng ăn của Đại khủng bố. Ông bị NKVD bắt vào tháng 5 năm 1938 và chết trong một trại trung chuyển ở vùng Viễn Đông của Nga vào tháng 12 năm đó.

Sức mạnh và mật độ của những bài thơ không thể xuất bản mà ông viết ở Voronezh, nơi chỉ mới xuất hiện vào những năm 1970, đã khiến ông trở thành một người bất tử. Những cuốn sổ ghi chép Voronezh, như tên gọi của tác phẩm này ngày nay, tồn tại được nhờ vào nỗ lực của người góa phụ dũng cảm của nhà thơ và một số học giả nước ngoài và Nga. Có thể nhận ra rằng nó là sản phẩm của cùng một tâm trí, nhưng chữ viết giờ đây chỉ được mã hóa một nửa và đôi khi khó hiểu vì cần đến khoa học hiện đại. Mandelstam bị biến đổi sau cuộc sống lưu vong đối với nhiều người là một người ngoài hành tinh. Chỉ khi Nadezhda lén mang cuốn hồi ký của mình ra ngoài, chúng tôi mới hiểu rõ điều gì đã truyền cảm hứng cho những bài thơ muộn này.

 

Dutli lẽ ra có thể khám phá sâu hơn đạo Do Thái của Mandelstam. Mặc dù đối với nhà thơ Nga đã được rửa tội, nó là nguồn gốc đáng lo ngại và ẩn dật, nhưng nó đã cho ông những tấm gương về chủ nghĩa anh hùng, từ những tình tiết trong Kinh thánh đến những vụ trục xuất khỏi Tây Ban Nha và Bồ Đào Nha vào thế kỷ 15. Về phần kết của nhà thơ, Dutli sàng lọc sự thật có thể xảy ra từ những ký ức mơ hồ về những người bạn tù trong trại nơi anh ta chết. Nhưng Dutli không truyền tải được mối quan hệ song sinh kỳ lạ của Mandelstam với kẻ thù không đội trời chung của ông, Stalin, người mà ông có cùng tên (các biến thể của Joseph). Sự trùng hợp về ngữ âm luôn có ý nghĩa đối với Mandelstam. Một bài thơ có thể viết về ông hoặc về Stalin:

 

Một con công khi còn nhỏ sẽ đến chơi.

Họ đã cho anh ta món cầu vồng Ấn Độ như một bữa ăn,

Sữa của anh được đổ từ đất sét màu hồng,

Họ đã không tiết kiệm cochineal.

Một khúc xương được dựng lên từ đống xương;

Đầu gối, bàn tay và vai được nhân bản hóa,

Anh ấy cười nụ cười rộng mở của mình

Và suy nghĩ bằng xương và giác quan bằng trán

Và cố gắng nhớ lại vỏ bọc con người của mình.

 

Mandelstam và Stalin có chung mối quan tâm đến chủ nghĩa Lamarck. Stalin bị thuyết phục bởi lý thuyết của Lamarck rằng những đặc điểm có được có thể được truyền lại, một quan điểm dường như củng cố niềm tin của ông rằng Homo sapiens sẽ tiến hóa thành Homo sovieticus. Mandelstam đánh giá cao ý tưởng của Lamarck rằng sau khi đạt đến đỉnh cao với Mozart, quá trình tiến hóa có thể đảo ngược:

 

Có lẽ trước môi tôi lời thì thầm đã ra đời,

Trong rừng cây gió thổi lá bay,

Và những người mà công việc cuộc sống của chúng tôi được để lại

Đã từ lâu có được hình thức cuối cùng của họ.

 

Đối với độc giả phương Tây không có kinh nghiệm về chủ nghĩa toàn trị, có lẽ điểm tương đồng tốt nhất với mối quan hệ giữa Mandelstam và Stalin nằm ở quá khứ xa xôi. Nếu chúng ta đọc những bài thơ của Ngài Walter Raleigh viết vào những năm 1610 tại Tháp Luân Đôn, trong khi Vua James I của Anh đang cân nhắc xem có nên áp dụng bản án tử hình của mình hay không, chúng ta sẽ có cảm giác về hoàn cảnh mà Mandelstam đang gặp phải.

 

Người viết tiểu sử cần chú ý đến những cuốn sách mà đối tượng của họ đã đọc và âm nhạc họ đã nghe cũng như những địa điểm họ đã đến thăm và những người họ yêu hay ghét. Người viết tiểu sử của một nhà thơ viết bằng một ngôn ngữ khác phải đối mặt với một khó khăn khác, gần như không thể vượt qua: cung cấp phiên bản tiếng Anh của bài thơ nói được với người đọc. Bản thân Dutli đã dịch từng bài thơ của Mandelstam sang tiếng Đức. Fowkes thỉnh thoảng dịch các bản tiếng Đức của Dutli sang tiếng Anh, nhưng thường sử dụng các bản dịch tiếng Anh hiện có của các bài thơ của Mandelstam - một số hay, như của Bernard Meares, một số khác thì kém hơn.

 

Điều chúng ta còn thiếu cho đến nay là một tuyển tập Mandelstam bằng tiếng Anh, nơi mỗi bài thơ không chỉ là một bản dịch hay mà còn là một bài thơ theo đúng nghĩa của nó. Ấn bản Tristia của Thomas de Waal, với các văn bản tiếng Nga và tiếng Anh song song, là bản dịch hoàn toàn thành công đầu tiên của cả một bộ sưu tập. Danh hiệu của Tristia được mượn từ Ovid, người bị Hoàng đế Augustus đày đến bờ Biển Đen, giống như Mandelstam trong cuộc nội chiến. Toàn bộ cuốn sách thấm đẫm nhịp điệu của Ovid và Catullus. Chủ đề cơ bản của nó là lời than thở về một thế giới đã mất và nỗi sợ hãi về một kỷ nguyên mới. Mặc dù de Waal cảnh báo người đọc rằng Mandelstam có thể khó hiểu, nhưng thơ của ông được mô tả tốt hơn là có nhiều lớp và bão hòa với những ám chỉ và ý nghĩa, có thể được giải nén qua việc đọc đi đọc lại. De Waal tái tạo nhịp điệu và nhịp điệu của Mandelstam một cách xuất sắc và đương đầu với việc gần như không thể tạo lại sự phong phú của tiếng Nga bằng tiếng Anh, nơi các vần điệu quá dễ đoán và có nguy cơ nghe có vẻ sáo rỗng.

 Dutli và de Waal đã có những bước tiến lớn nhằm nâng cao danh tiếng của Mandelstam đối với độc giả ở Châu Âu và Châu Mỹ. Ở Nga, ông vẫn là một nhân vật được sùng bái đối với thiểu số: đất nước ngày nay không còn thời gian cho một nhà thơ gốc Do Thái và có tầm nhìn quốc tế. Bản thân ông cũng đã tiên tri nghi ngờ rằng sẽ có Phố Mandelstam ở Nga - 'cái tên quỷ quái nghe có vẻ quanh co chứ không ngay thẳng'. Voronezh, thị trấn nơi ông sống lưu vong vào những năm 1930, đã cân nhắc việc đổi tên một con phố theo tên ông nhưng quyết định phản đối. Phố Mandelstam duy nhất trên thế giới nằm trong khuôn viên Đại học Warsaw.

Osip Mandelstam Osip Mandelstam (1891-1938) [in The Penguin Book of Russian Poetry] Osip Emilievich Mandelstam was born in Warsaw to a Polish Jewish family; his father was a leather merchant, his mother a piano teacher. Soon after Osip's birth the family moved to St Petersburg. After attending the prestigious Tenishev School, Mandelstam studied for a year in Paris at the Sorbonne, and then for a year in Germany at the University of Heidelberg. In 1911, wanting to enter St Petersburg University - which had a quota on Jews - he converted to Christianity; like many others who converted during these years, he chose Methodism rather than Orthodoxy.     Under the leadership of Nikolay Gumilyov, Mandelstam and several other young poets formed a movement known first as the Poets' Guild and then as the Acmeists. Mandelstam wrote a manifesto, 'The Morning of Acmeism' (written in 1913, but published only in 1919). Like Ezra Pound and the Imagists, the Acmeists valued clarity, concision and craftsmanship.     In 1913 Mandelstam published his first collection, Stone. This includes several poems about architecture, which would remain one of his central themes. A poem about the cathedral of Notre-Dame de Paris ends with the declaration: Fortress Notre-Dame, the more attentively I studied your stupendous ribcage, the more I kept repeating: in time I too will craft beauty from sullen weight. In its acknowledgement of earthly gravity and its homage to the anonymous masons of the past, the poem is typically Acmeist.     Mandelstam was also a great love poet. Several women - each an important figure in her own right - were crucial to his life and work. An affair with Marina Tsvetaeva inspired many of his poems about Moscow. His friendship with Anna Akhmatova helped him withstand the persecution he suffered during the 1930s. He had intense affairs with the singer Olga Vaksel and the poet Maria Petrovykh. Most important of all was Nadezhda Khazina, whom he married in 1922.     Osip and Nadezhda Mandelstam moved to Moscow soon after this. Mandelstam's second book, Tristia, published later in I922, contains his most eloquent poetry; the tone is similar to that of Yeats's 'Sailing to Byzantium' or some of Pound's first Cantos. Several poems were inspired by the Crimea, where Mandelstam had stayed as a guest of Maximilian Voloshin. Once a Greek colony, the Crimea was for Mandelstam a link to the classical world he loved; above all, it granted him a sense of kinship with Ovid, who had also lived by the Black Sea. It was while exiled to what is now Romania that Ovid had composed his own Tristia.     The final section of Mandelstam's 1928 volume Poems (the last collection he was able to publish in his life) is titled 'Poems 1921-25'. These twenty poems differ from any of his previous work. Many are unrhymed, and they are composed in lines and stanzas of varying length. This formal disintegration reflects a sense of crisis that Mandelstam expresses most clearly in 'The Age': Buds will swell just as in the past, sprouts of green will spurt and rage, but your backbone has been smashed, my grand and pitiful age. And so, with a meaningless smile, you glance back, cruel and weak, like a beast once quick and agile, at the prints of your own feet. For several years from I925 Mandelstam abandoned poetry or, as he saw it, was abandoned by poetry. Alienated from himself and the world around him, he supported himself by translating. He also wrote memoirs, literary criticism and experimental prose.     What helped Mandelstam to recover was a journey to Armenia from May to November 1930. The self-doubt of 'Poems 1921-25' yields to an almost joyful acceptance of tragedy. Armenia's importance to Mandelstam is not surprising: it is a country of stone, and one of the arts in which Armenians have long excelled is architecture. And to Mandelstam Armenia represented the Hellenistic and Christian world where he felt his roots lay; there are ruins of Hellenistic temples not far from Yerevan and it was on Mount Ararat - which dominates the city's skyline - that Noah's Ark is believed to have come to rest. Mandelstam drew strength from a world that felt more solid, and more honest, than the Russia where he had become an outcast.     In the autumn of 1933 Mandelstam composed an epigram about Stalin, then read it aloud at several small gatherings in Moscow. It ends: Horseshoe-heavy, he hurls his decrees low and high: in the groin, in the forehead, the eyebrow, the eye. Executions are what he likes best. Broad is the highlander's chest. (trans. Alexandra Berlina) Six months later Mandelstam was arrested. Instead of being shot, he was exiled to the northern Urals; the probable reason for this relative leniency is that Stalin, concerned about his own place in the history of Russian literature, took a personal interest in Mandelstam's case. After Mandelstam attempted suicide, his sentence was commuted to banishment from Russia's largest cities. Mandelstam and his wife settled in Voronezh. There, sensing he did not have long to live, Mandelstam wrote the poems that make up the three Voronezh Notebooks. Dense with wordplay yet intensely lyrical, these are hard to translate. A leitmotif of the second notebook is the syllable 'os'. This means either 'axis' or 'of wasps' - and it is the first syllable of both Mandelstam's and Stalin's first names ('Osip' and 'Iosif' are, to a Russian ear, just different spellings of a single name). In the hope of saving his own life, Mandelstam was then composing an Ode to Stalin," he evidently imagined an axis connecting himself - the great poet - and Stalin - the great leader.     In May 1938 Mandelstam was arrested a second time and sentenced to five years in the Gulag. He died in a transit camp near Vladivostok on 27 December 1938. His widow Nadezhda preserved most of his unpublished work and also wrote two memoirs, published in English as Hope Against Hope and Hope Abandoned. Note: A leitmotif of the second notebook is the syllable 'os'. This means either 'axis' or 'of wasps' - and it is the first syllable of both Mandelstam's and Stalin's first names ('Osip' and 'Iosif' are, to a Russian ear, just different spellings of a single name).   Tên - first name -của Osip Mandelstam và của Xì, đọc như nhau, trong tiếng Nga. Khi Osip làm bài Ode to Stalin, để vinh danh Xì, tất nhiên, để cứu mạng mình, nhưng thi sĩ tưởng tượng mình "cũng như Xì", the great poet vs the great leader! 8 It's true, I lie in the earth, moving my lips, But what I say will be learned in every school: The round earth is rounder in Red Square, And its slope asserts itself, willingly, The round earth is rounder in Red Square, And its slope is vast, unexpectedly Sloping down-to fields of rice- As long as one last slave is left alive.                                            May 1935 Osip Mandelstam: Voronezh Notebooks Đúng như thế đấy, tớ nằm trong lòng đất, mấp máy môi Nhưng những gì tớ phán thì sẽ được học trong mọi ngôi trường Trái đất tròn, tròn hơn, ở Công Trường Đỏ Và đường cong của nó, khẳng định chính nó, rất ư là hài lòng Trái đất tròn, tròn hơn ở Công Truờng Đỏ Và đường cong của nó rộng rãi, thênh thang, rất ư là không ngờ Đường cong trải dài mãi ra, tới đồng, tới ruộng Trải dài mãi Cho đến khi tên nô lệ cuối cùng, còn lại. Ta không muốn, như một cánh bướm trắng kia, Trả lại mặt đất chút tro than vay mượn. Ta muốn cái thân xác này Biến thành ngã tư, ngã năm, ngã bẩy, Thành phố, thành đường.... Hãy học cùng với Mandelstam, nghệ thuật khó khăn: Lắng Nghe Tiếng Thời Gian. [Như học cùng Phùng Cung: Lắng Nghe Mới Rõ Tiếng Tóc Mình Chuyển Bạc] Nilkiata Struve (Tựa "Tiếng Thời Gian", tập thơ xuôi của nhà thơ Nga Ossip E. Mandelstam) "Pour moi, pour moi, pour moi dit la révolution" "Tout seul, tout seul, tout seul répond le monde" On vivait mieux auparavant, A vrai dire, on ne peut comaprer Comme le sang bruissait alors Et comme il bruit maintenant. Mandelstam LMH giới thiệu thơ Phùng Cung Osip Mandelstam The Voronezh Notebooks survived by a miracle, or rather through the extraordinary determination of Nadezhda Mandelstam. In exile and poverty, under persecution and in isolation, his manuscripts hidden in teapots, shared out with friends, nightly renewed in the fragile casket of her human, fallible recall, she made it her life's work to preserve her husband's poetry. Intro 76 A living being is incomparable; don't compare. With a sort of tender fear I embraced the plain's monotony, The circle of the sky my enemy. I appealed to my servant, the air, Waited for its favors, fresh rumors, Gathered for a journey, floated in an arc Of journeys that refused to start ... I'm ready to wander where my sky is greater, But a limpid sadness will not let me leave The still raw hills of Vor6nezh For the clearing, all-human hills of Tuscany. March 16, 1937 77 Rome Where the frogs of the fountains croaked And splashed, they sleep no more. Once wakened, overcome with weeping, With all the power of their throats and shells They water the city, toady to The mighty, with amphibious tears- Summery, cheeky, a light antiquity, With fallen arches and a glance of avidity, Like the untouched bridge of Sant' Angelo Flatfoot over the yellow flow- Light blue, unformed, ashen, In a tumor of houses like a drum, The city's a swallow, made into a dome, A cupola of paths and drafts- You've turned it into a murder-nursery, You-you brown-blood mercenaries- Italian Blackshirts- Vicious whelps of departed Caesars ... They're all your orphans, Michelangelo, Shrouded in marble and shame: The night soaked in tears and the Fleet young David, faultless, And the bed on which Moses Lies like a cataract, without motion- Freedom of power and a lion's portion Fall silent in slavery and sleep. Yieldings of the furrowed stairs, Of flights of rivers flowing to the square: Let those steps ring out like deeds, Let the somnolent citizens of Rome arise, But not for crippled joys like these, Like idle sponges of the sea. The pits of the Forum are dug up anew, And Herod's Gate opened at last- And over Rome hangs the heavy jaw Of the dictator-outcast. March 16, 1937 Osip Mandelstam Russian 1891-1938 LENINGRAD   I've come back to my city. These are my own old tears, my own little veins, the swollen glands of my childhood. So you're back. Open wide. Swallow the fish oil from the river lamps of Leningrad. Open your eyes. Do you know this December day, the egg yolk with the deadly tar beaten into it? Petersburg! I don't want to die yet! You know my telephone numbers. Petersburg! I've still got the addresses: I can look up dead voices. I live on back stairs, and the bell, torn-out nerves and all, jangles in my temples. And I wait till morning for guests that I love, and rattle the door in its chains. Leningrad. December 1930 1972, translated with Clarence Brown W.S. Merwin   I returned to my city, familiar to tears, to my childhood's tonsils and varicose veins. You have returned here-then swallow the Leningrad street-lamps' cod-liver oil. Recognize now the day of December fog when ominous street-tar is mixed with the yolk of egg. Petersburg, I do not want to die yet I have your telephone numbers in my head. Petersburg, I still have addresses at which I will find the voice of the dead. I live on a black stair, and into my temple strikes the doorbell, torn out with flesh. And all night long I await the dear guests, and I jangle my fetters, the chains on the door. [Osip Mandelstam, Selected Poems, translated by David McDuff. Cambridge: River Press, 1973, p.111] (1) LENINGRAD Tôi trở lại thành phố của tôi, thân quen với những dòng lệ, với cơn đau thịt thừa trong cổ họng thuở ấu thơ, và chứng chướng tĩnh mạch Bạn đã trở về đây - vậy thì hãy nuốt dầu đèn phố Leningrad Hãy nhận ra bây giờ ngày tháng Chạp mù sương... Petersburg, tôi chưa muốn chết Tôi có số điện thoại của bạn ở trong đầu Petersburg, tôi vẫn có những địa chỉ, tại đó, tôi sẽ tìm ra tiếng nói của những người đã chết... http://www.tanvien.net/tgtp_02/Pasternak_by_Milosz.html Trong The Noise of Time, Tiếng động của thời gian, lời giới thiệu, có một giai thoại thật thú vị liên quan tới Pasternak, vụ bắt nhà thơ Osip Mandelstam và một cú phôn của Bác Xì, từ Điện Cẩm Linh. Liền sau khi Osip bị bắt, nhà thơ được Stalin đích thân hỏi tội. Đây là một đặc ân chưa từng một nhà thơ nào được hưởng, do quyền uy của nhà thơ [perhaps the profoundest tribute ever paid by the Soviet regime to the power of Mandelstam’s pen]. Do chính Boris Pasternak kể lại. Một bữa bà vợ Mandelstam đến gặp ông năn nỉ xin can thiệp để Osip được thả. Đó là lần đầu tiên ông biết Osip bị bắt. Cả hai không hề là bạn thân. [Ngay cả về thơ, thì hai ông cũng đếch chịu nhau, theo như Pasternak nhận xét, thơ Osip từ trong sáng qua hũ nút, còn Pasternak, từ rắc rối qua giản dị]. Tuy nhiên, do bà vợ M. năn nỉ quá, P. hứa sẽ làm hết sức mình. Đúng vào thời gian đó, có một ông to lắm ở trong BCT lăn cổ ra chết, và theo đúng nghi thức, xác của ông ta phải chường ra tại Nhà Hội [the Columned Hall of the House of Unions], cho những quan Xô Viết đến thăm lần chót. P. đến, và nhận thấy trong đám này có Bukharin, và bèn tới năn nỉ giùm bà vợ Osip. B. nói, khó đấy, nhưng sẽ cố. Vài đêm sau đó, một đêm, trong bữa tụ tập tại nhà P. giữa đám Bọ L.,  Bọ PXN… [?], thì điện thoại reo. Giọng người bên đầu kia hỏi, có đồng chí Pạt tẹc nặc đó không; đồng chí Xì muốn nói chuyện, từ điện Cảm Linh. Một lát sau, có giọng nhừa nhựa nghe ra dân Georgian: -Phải Pạt đó không? Đây là Xì ta lìn. -Good Evening, Comrade Stalin. By the way, this is not a leg-pull, is it? [Này đừng có bịp tụi này nhé] -No, no, this is Stalin, all right. Nghe tên Stalin cả phòng im ắng. Pạt nói: -Hiện trong phòng có 26 người. và họ đều đang nghe. Có được không? [Does that make any difference?] Xì nói, OK, này, về Mandelstam, thì sao? -Tôi muốn làm điều gì đề giúp anh ấy. -Anh có nghĩ, anh ta là một nhà thơ bảnh, a very good poet? -Đồng chí Xì. Đồng chí cũng biết là chẳng nên hỏi một nhà thơ, anh ta nghĩ gì, về một nhà thơ khác. Cũng như chẳng ai hỏi một người đàn bà đẹp, về một người đàn bà đẹp khác. -Đồng chí nói như vậy, có nghĩa là, đồng chí không khoái thằng chả đó? [Then am I to take it you don’t think much of him?] -Không, không, đồng chí lầm rồi. Tôi là một nhà thơ thật khác ông ta. Chỉ có vậy. Tôi nghĩ, ông ta là người viết bảnh, a good writer. -“Tốt lắm, cám ơn”. Ngưng. “Tại sao không ghé tôi chơi?” -Cái này thì hơi bị kẹt. Đúng ra, ở địa vị đồng chí, thì đồng chí phải mời, thì tôi mới dám tới. Xì cười lớn và chúc Pạt một buổi tối ra trò. Ngày hôm sau Mandelstam được thả. [Nhưng chẳng được lâu]. * Chói lọi mới chẳng trói lại! Này đừng có bịp tụi này đấy nhé! 8 It's true, I lie in the earth, moving my lips, But what I say will be learned in every school: The round earth is rounder in Red Square, And its slope asserts itself, willingly, The round earth is rounder in Red Square, And its slope is vast, unexpectedly Sloping down-to fields of rice- As long as one last slave is left alive.                                            May 1935 Osip Mandelstam: Voronezh Notebooks Đúng như thế đấy, tớ nằm trong lòng đất, mấp máy môi Nhưng những gì tớ phán thì sẽ được học trong mọi ngôi trường Trái đất tròn, tròn hơn, ở Công Trường Đỏ Và đường cong của nó, khẳng định chính nó, rất ư là hài lòng Trái đất tròn, tròn hơn ở Công Truờng Đỏ Và đường cong của nó rộng rãi, thênh thang, rất ư là không ngờ Đường cong trải dài mãi ra, tới đồng, tới ruộng Trải dài mãi Cho đến khi tên nô lệ cuối cùng, còn lại.     INTRODUCTION W. H. AUDEN once complained to Joseph Brodsky: "I. don't see why Mandelstam is considered a great poet. The translations that I've seen don't convince me at all"*-a comment that indicates the conflict between Osip Mandelstam's reputation as one of the greatest poets of the twentieth century and his equally notorious impermeability to translation, if not to comprehension itself. Why is Mandelstam so hard to get at? There is, of course, the density of his language and imagery and the prominent role of rhyme and rhythm in his work. He was one of the great “orchestrators" of language, one of the great masters of sound and cadence, which has posed enormous-some would say insuperable-obstacles to translation. Related is the tantalizing, and perennial, question of the differences between Russian and English poetic practice, a question whose scope and complexity is beyond my capacity to deal with here. But underlying everything, I think, is the * Joseph Brodsky, "The Child of Civilization," in Less Than One: Selected Essays (New York: Farrar, Straus and Giroux, 1987), 142. unique, the radical demand that Mandelstam places on his readers. All of Mandelstam's poetry is excavated from the midden of his experience. This is its fundamental, invariable, characteristic, and essential principle. There was little of the theoretician and nothing of the mystic in him; he was the most earthly of men. One can see this clearly in the highly unusual way he treats three common poetic images, both in the Voronezh Notebooks and in his earlier poetry, images through which he expressed his horror at being separated from life. Not just by death-though death was a real threat when he was composing the Notebooks -by any-thing that prevented him from immersing himself in physical, palpable existence. For Mandelstam, the sky (nebo) most often suggested not some paradise or heaven but sexless, inhuman, asphyxiating emptiness. The appearance of stars in his poetry indicated, as his wife, Nadezhda, pointed out, not a movement toward the eternal but the shrinking away from the essentially human and, therefore, the coming to an end of the poetic impulse. And air (vozduhk)-or rather the lack of it, one of Mandelstam's greatest preoccupations in the Notebooks-stood in not as an animating principle, not as some cipher for the soul, but as an earthly element. It represented the most insistent of the triad of life's physical necessities-food, water, breath-and by extension the freedom to move in a physical world.. Looking on a Russian Photograph, 1928/1995 It's the classic picture of doom. Three great poets stand together in 1928, the Revolution just a decade old, their hearts and brains soon to be dashed out on the rocks of Russian fascism, the flower of their achievements destined to be crushed by the new czar, Stalin. Eisenstein, Mayakovski, Pasternak - each will die in his own tortured way. Mayakovski, rebuffed in love, imprisoned in Moscow, will kill himself in 1930, at the age of thirty-six. Eisenstein's broken heart will give out in 1948, cherished projects betrayed, the fifty-year-old filmmaker persecuted abroad and closely watched at home. Pasternak, long denied by his government, will finally survive Stalin - yet, when his magnum opus, Doctor Zhivago, earns him the Nobel Prize in 1958, he will not be permitted to accept, his book burned, his name excoriated in his homeland. But there they stand in 1928, brave young hearts, frozen in triumph, the last symbols of a civilization about to go mad. Yet I find. myself thinking - how lucky they are, these three, able to experience lives of great crisis and choice. Were they not gifted with an energy that brought them each full-bore into what Justice Oliver Wendell Holmes called the "passion and peril of their times"? We shall all lose, it is inevitable. The issue is how we lose, on what terms. These three men played out their lives across the dark landscape of a cursed country, each sought as a solace from a mad czar, who with quasi-Asiatic mind tortured them with the impossibility of reason. I do not seek such death. I choose the milder climes of the USA circa the late twentieth century - although these times, less sinister certainly than Stalinist ones, may be equally dangerous-for what is in danger, in the largest sense, is the soul. And the soul that dies in its lifetime is the sterile, timid, cynical soul that is never tested by its time. Though tests too can be boredom. Luxury, television and the accelerating sameness of information can be far more ruthless than war or disease. So I say-in death, rest. There is much time later to sleep. Until then party - party hard, suffer hard. Live lives suffused with cycles of joy and sorrow. Participate above all in the travails of your time, as artists your shoulders equal to all working and struggling people, neither higher nor lower but equal to its spirit in its own time. Vladimir Mayakovski, Sergei Eisenstein, Boris Pasternak - I salute you. - Oliver Stone The Paris Review Winter 1995: Russian Portraits Quái đản thật. Ở cái xứ VC Niên Xô này, ngay cả những tay theo Đảng, phò Đảng thì cũng bảnh, cực bảnh, như bộ ba trên đây. Vladimir Mayakovski, Sergei Eisenstein, Boris Pasternak - Gấu Cà Chớn chào các bạn. Ở cái xứ Bắc Kít, toàn Kít! Một bức hình cổ điển về đọa đầy, trầm luân, bất hạnh…Ba nhà thơ lớn chụp chung với nhau vào năm 1928, Cách Mạng thì mới được 10 tuổi, tim và óc của họ sẽ nát bấy ra trên những hòn đá của phát xít Nga, bông hoa thành tựu sẽ bị nghiền nát dưới gót giầy của sa hoàng mới của Nga – Stalin. Eisenstein, Mayakovski, Pasternak - mỗi người một cái chết, mỗi người một cuộc tra tấn riêng. Mayakovski, bị cự tuyệt trong tình yêu, bị cầm tù tại Moscow, tự sát vào năm 1930, ở tuổi đời 36. Trái tim bể của Eisenstein ngưng đập vào năm 1948, những đồ án nâng niu bị phản bội, nhà làm phim 53 tuổi bị truy đuổi bách hại khi ở hải ngoại, bị canh trừng chặt chẽ khi ở nhà. Pasternak, đã từ lâu bị nhà cầm quyền của ông chối từ, sau cùng sống sót chế độ Stalin – tuy nhiên khi tuyệt tác của ông Bác Sĩ Zhivago được trao Nobel, ông không được phép đi nhận giải, sách bị đốt, tên bị trà đạp bôi nhọ ở quê nhà. Nhưng, như bức hình cho thấy, ba nhà thơ đứng hiên ngang, vào năm 1928, ba trái tim trẻ, can đảm, đông lạnh trong chiến thắng, những biểu tượng sau cùng của 1 nền văn minh trước khi khùng điên, ba trợn. Tuy nhiên, riêng tôi, thì lại nhận ra 1 điều, họ mới hạnh phúc, may mắn biết bao, khi cả ba có thể kinh nghiệm những cuộc khủng hoảng lớn, và chọn lựa lớn.   Làm sao Ông đã làm sao... Tố Hữu Vào tháng 11 năm 1933, Osip Mandelstam sáng tác bài thơ trứ danh “Vịnh Stalin”, ‘người leo núi Cẩm Linh’, ‘kẻ sát nhân tên làm thịt dân quê’. Tháng Năm 1934, ông bị bắt vì tội 'phản cách mạng', bị tra hỏi trong 2 tuần, nhưng lạ lùng làm sao, do lệnh trên ban xuống, không bị làm thịt hay bỏ tù, mà chỉ bị ‘cách ly nhưng đừng để chết’. Hai vợ chồng trải qua 3 năm lưu vong ra khỏi những thành phố lớn; khi trở về, sống giữa đám bạn bè lòng vòng ở Moscow. Tháng Năm 1938, ông chồng bị bắt trở lại, kết án 5 năm tù, và lần này bị đầy đi Vladivostok, chỉ kịp gửi một cái note, cho ông em/anh, gửi ‘quần áo sạch’; ông không thoát được mùa đông tại đó. Bà vợ sống dai hơn ông chồng 42 năm, nhẩn nha nhớ lại thơ chồng. Chúng ta được biết những chi tiết hiếm quí đó là qua hồi ký tuyệt vời của bà vợ, “Hy vọng chống lại hy vọng” Là một độc giả mê cuốn hồi ý trên, Robert Litell gặp bà vợ nhà thơ vào năm 1979, cuộc gặp gỡ ông kể lại ở cuối cuốn tiểu thuyết của ông, một giả tưởng tái tạo dựng những sự kiện trong 4 năm, từ khi nhà thơ trước tác bài thơ vịnh Xì Ta lin, cho tới cái chết của ông, cộng thêm vào đó là những giọng nói của Osip, của bạn bè của ông, của thời của họ, cộng giọng nói giả tưởng hóa của tay trùm cận vệ Xì…. Tribute to Hoàng Cầm Có 2 cách đọc Nguyễn Tuân? Không chỉ NT, mà còn Hoàng Cầm, thí dụ. Nhưng với HC có tí khác. Nói rõ hơn, VC, sĩ phu Bắc Hà đúng hơn, đọc HC, khen thơ HC, là cũng để thông cảm với cái hèn của tất cả. Của chung chúng ta! (1) 1. Tình cờ ghé Blog của me- xừ Đông B, ông ta gọi cái món này là 'mặc cảm dòng chính'! Hình như tụi Mẽo cũng có thứ mặc cảm này, 'chỉ sợ mình Mẽo hơn tên hàng xóm'. Anh VC thì cũng rứa! Nào là phục hồi nhân phẩm cho Ngụy, nào là em về đâu hỡi em khi đời không chút nắng, đời gọi em biết bao lần! Khổ một nỗi, khi chúng mất nhân phẩm thì không thể nào phục hồi được! "Tớ phục vụ một cái nghĩa cả cà chớn, và tớ nhận tiền từ nhân dân Bắc Kít mà tớ lừa bịp họ với những bài thơ 'lá liếc' nhảm nhí của tớ. Tớ là một tên bất lương. Nhưng mà này, bản thân tớ thì là cái thống chế gì ở đây? Tớ chỉ là một hạt cát trong Cái Ác Bắc Kít… Đây là lỗi lầm của cái thời mà có tớ sống ở trong đó”! Hà, hà! Source Hút vậy hại sức khoẻ lắm. Câu ấy ai cũng nói. Nhưng nó theo cả đời rồi. Mình phải cầm đóm lấy mới ngon. Để người châm hộ không ngon. Thật ra sống đủ rồi, không muốn sống đau ốm, thế nên cho trách giời một tí. Khốn nạn thực. Từ hải ngoại tốn công tốn của, chịu nhục, bò về, để châm đóm cho nhà thơ, mà vưỡn bị chửi, xê ra cho người ta hút thuốc lào. Để mi châm hộ, hút, mất cả ngon! Akhmatova: Nửa Thế Kỷ Của Tôi You invented me. No such person exists, that's for sure, There's no such creature anywhere in sight. No poet can quench my thirst, no physician has a cure, The shadow of your ghost haunts me day and night. We met in an unbelievable year, The energies of the world were worn through, The world was in mourning, everything sagged with fear, And only the graves were new. In the absence of light, how black the Neva grew, The deaf night surrounded us like a wall . . . That's exactly when I called out to you! What I was doing-I didn't yet understand at all. And, as if led by a star you came to me, As if walking on a carpet the tragic autumn had grown, Into that house ravaged for the rest of eternity, From whence a flock of burned verses has flown. 1956 Mi phịa ra ta. Làm gì có cô gái nào tên là BHD, chắc chắn như thế, Làm gì có thứ bông hoa lạ như thế ở khắp mọi nơi, trong tầm nhìn Chẳng tên thi sĩ nào có thể làm dịu cơn khát của ta, không tên y sĩ nào có thứ thần dược chữa trị, Cái bóng của con ma tình, là mi, tên GCC, làm khổ ta ngày và đêm Hai đứa ta gặp nhau đúng trong cái năm không thể nào tin tưởng được đó Nhiệt tình trọn thế gian đốt trọn cuốn lịch Thế giới ư, tóc tang tang tóc, mọi chuyện chùng xuống vì sợ hãi Chỉ những nấm mồ là mới. Thiếu vắng ánh sáng, con sông Neva bèn càng đen thui Đêm điếc đặc bao quanh đôi ta như bức tường Đúng là vào lúc như thế ta gào tên mi, GCC! Ta đang làm gì đây - Ta chẳng thể nào hiểu Và, như thể được 1 vì sao dẫn dắt, Mi bèn đến với ta.... Selected and Translated by Lyn Coffin OSIP MANDELSTAM I July 28, 1957 AND LOZINSKY'S DEATH SOMEHOW broke the thread of my reminiscences. I no longer dare to recall things that he cannot corroborate (about the Poets' Guild, Acmeism, the journal The Hyperborean, and so forth). In recent years we rarely saw each other because of his illness and I didn't get a chance to have a real talk with him about some important matters or to read him my poems from the 1930s (Requiem). Probably that accounts for the fact that he continued to think of me to some degree as the same poet he had known long ago in Tsarskoe Selo. This became clear when we were both reading the proofs of my collection From Six Books in 1940. * * * Something similar happened with Mandelstam, who of course knew all my poems, but in a different way. He did not know how to reminisce rather it was a different sort of process for him that I don't have a name for now, but something doubtless akin to creativity. (For example, Petersburg in The Noise of Time seen through the bright eyes of a five-year-old boy.) Mandelstam was one of the most brilliant conversationalists. He didn't just listen to himself and answer himself, which is what almost everyone does nowadays. In conversation he was polite, quick to react, and always original. I never heard him repeat himself or "play the same old record”. He learned foreign language with unusual ease http://www.tanvien.net/Tribute_1/Mandelstam.html Osip Mandelstam Ta không muốn, như một cánh bướm trắng kia, Trả lại mặt đất chút tro than vay mượn. Ta muốn cái thân xác này Biến thành ngã  tư, ngã năm, ngã bẩy, Thành phố, thành đường....  Toàn bài thơ, số 21, First Notebook: 21 Not as a butterfly, white as flour, Will I return to the earth my borrowed dust- I want my body, intelligent form, In street and country to be transformed: Vertebrate body, charred to ash, Conscious of its own specific size. Cries of dark green needles of the pines, Pine wreathes from the depths of wells Extend our lives and precious time, Support themselves on death machines- Red-banner hoops made out of boughs, Enormous, elementary wreaths! Comrades of the final call-up rose To labor in the leaden skies, In silence the infantry passed by, Their shouldered arms like exclamations. And a thousand antiaircraft guns- Their pupils either brown or blue- Straggled in disorder-men, men, men- And who'll come after them? July 21, 1935-May 30, 1936 Akhmatova: Nửa Thế Kỷ Của Tôi OSIP MANDELSTAM I July 28, 1957 AND LOZINSKY'S2 DEATH SOMEHOW broke the thread of my reminiscences. I no longer dare to recall things that he cannot corroborate (about the Poets' Guild, Acmeism, the journal The Hyperborean, and so forth). In recent years we rarely saw each other because of his illness and I didn't get a chance to have a real talk with him about some important matters or to read him my poems from the 1930s (Requiem). Probably that accounts for the fact that he continued to think of me to some degree as the same poet he had known long ago in Tsarskoe Selo. This became clear when we were both reading the proofs of my collection From Six Books in 1940. * * * Something similar happened with Mandelstam, who of course knew all my poems, but in a different way. He did not know how to reminisce rather it was a different sort of process for him that I don't have a name for now, but something doubtless akin to creativity. (For example, Petersburg in The Noise of Time seen through the bright eyes of a five-year-old boy.) Mandelstam was one of the most brilliant conversationalists. He didn't just listen to himself and answer himself, which is what almost everyone does nowadays. In conversation he was polite, quick to react, and always original. I never heard him repeat himself or "play the same old record”. He learned foreign language with unusual ease   To Osip Mandelstam Nothing's been taken away! We're apart -I'm delighted by this! Across the hundreds of miles that divide us, I send you my kiss. Our gifts, I know, are unequal. For the first time my voice is still. What, my young Derzhavin, do You make of my doggerel?     For your terrible flight I baptize you - young eagle, it's time to take wing! You endured the sun without blinking, but my gaze - that's a different thing! None ever watched your departure more tenderly than this or more finally. Across hundreds of summers, I send you my kiss. MARINA TSVETAEVA (1916) Peter Oram Gửi Osip Mandelstam Chẳng có gì bị lấy đi Đôi ta mỗi người mỗi ngả - Em sướng điên lên vì chuyện này! Qua ngàn dâu xanh biếc một màu, em gửi tới chàng 1 nụ hôn Tài năng thiên bẩm của đôi ta, thì không đồng đều Lần đầu tiên, tiếng nói của ta câm nín Hỡi anh yêu, tên tuổi trẻ Derzhavin của ta ơi Mi đã làm gì với những vần thơ tồi tệ của ta? Dành cho chuyến đi khủng khiếp của mi Tới đây, ta rửa tội cho – Con chim ưng trẻ, tới giờ cất cánh Hãy nhìn thẳng vào mặt trời, chịu đựng chuyến bay, không thèm nháy mắt Nhưng cái nhìn ban phước lành của ta cho mi, thì lại là chuyện khác Chẳng đứa khốn nào theo dõi mi lên đường Dịu dàng như thế này Sau chót như thế này Qua ngàn ngàn mặt trời, ánh nắng, mùa hè Ta gửi cho mi nụ hôn của ta http://www.tanvien.net/new_daily_poetry/29.html Bữa trước Tin Văn có nhắc tới nhà thơ Mẽo Robert Hass. Ông này chê thơ Osip Mandelstam, chúng ta lòa con mắt vì sự tuẫn nạn của ông, chứ thơ có ghê gớm chi đâu! Hóa ra không chỉ Hass, mà Auden, cũng đếch chịu nổi thơ Osip! Mới vớ được tập thơ thần sầu của ông. Quả là quá cả thơ hũ nút của TTT. http://www.tanvien.net/gioithieu/gt_bruit_temps.html LMH giới thiệu Phùng Cung  Le Bruit Du Temps   Trong gối vọng tiếng ru Lắng tai mới rõ Tiếng tóc mình chuyển bạc. Phùng Cung  En me privant des mers, de l'élan, de l'envol Pour donner à mon pied l'appui forcé du sol: Quel brillant résultat avez-vous obtenu? Vous ne m'avez pas pris mes lèvres qui remuent! Mandelstam  [Mi lấy của ta Biển Trời Gió Cùm chân ta vào đất: Làm sao mi cấm môi ta run?]  Nhà thơ biết rằng mặc dù sự cô đơn, tủi nhục, tiếng môi run sẽ có một ngày nghe được, và thơ, như cái chai ném xuống biển, sẽ có ngày vượt biển đợi, tới bờ mong. Tại Voronej, vùng Crimé, chốn lưu đầy, cảm thấy giờ phút cuối cùng đã điểm, tiếng môi run chẳng vì thế mà câm nín:  Ta không muốn, như một cánh bướm trắng kia, Trả lại mặt đất chút tro than vay mượn. Ta muốn cái thân xác này Biến thành ngã  tư, ngã năm, ngã bẩy, Thành phố, thành đường....  Hãy học cùng với Mandelstam, nghệ thuật khó khăn: Lắng Nghe Tiếng Thời Gian. [Như học cùng Phùng Cung: Lắng Nghe Mới Rõ Tiếng Tóc Mình Chuyển Bạc]  Nilkiata Struve Lời Tựa "Tiếng Thời Gian" (tập thơ xuôi của nhà thơ Nga Ossip E. Mandelstam)  "Pour moi, pour moi, pour moi dit la révolution" "Tout seul, tout seul, tout seul répond le monde"  On vivait mieux auparavant, A vrai dire, on ne peut comparer Comme le sang bruissait alors Et comme il bruit maintenant. Mandelstam Akhmatova: Nửa Thế Kỷ Của Tôi Robert Hass, trong bài viết “gia đình và nhà tù, families and prisons” in trong “What light can do”, nhắc tới Mandelstam, ông cảm thấy khó chịu, về cái sự bị hớp hồn của chúng ta đối với nhà thơ, vì vài lý do, but I am uneasy by our fascination with him for a couple of reasons. Thứ nhất, là sự nghi ngờ, có thể cái sự tuẫn nạn của ông gãi ngứa chúng ta, the first is the suspicion that our fascination exists because his martyrdom flatter us. Và ông đưa ra 1 nhận định cũng thật thú: Có 1 số nhà thơ có tài, nhưng vì 1 lý do nào đó, thiếu can đảm, và có những đấng đếch có tài, nhưng lại quá thừa can đảm. Nhân đó, ông lèm bèm tiếp về Akhmatova. Cũng theo cách nhận thức như vậy. Theo GCC, Robert Hass không đọc được, cả hai nhà thơ trên. Lý do, theo Gấu vẫn là, có 1 cái gì đó thiếu, về mặt độc ác, tính ác, ở những nhà thơ Mẽo như ông, cho nên không đọc ra được những nhà văn nhà thơ của phần đất Á Châu, như Mandelstam, Akhmatova. Đẩy quá lên bước nữa, có thứ văn chương chúng ta đếch cần đọc, vì chẳng bao giờ nó ngó ngàng đến cái độc, cái ác của con người, nhất là Cái Ác Á Châu, trong có Mít.

 Ai Điếu Nadezhda Mandelstam [1899-1980]

Joseph Brodsky

Trong 81 năm của cuộc đời của bà, Nadezhda Mandelstam trải qua 15 năm là vợ nhà thơ vĩ đại nhất của Nga, và của thế kỷ này. Và 42 năm là bà vợ goá của ông. Còn lại là tuổi thơ và những năm vừa mới lớn. Trong giới văn, là vợ góa của một nhà thơ lớn là lời giới thiệu bảnh nhất về mình. Điều này lại càng đúng, vào những năm 1930 và 1940, chế độ sản xuất ra quá nhiều những bà vợ góa của văn thi sĩ, đến nỗi vào giữa thập niên 1960, mấy bà đủ túc số để tổ chức một công đoàn.

"Nadya là một bà goá phụ may mắn nhất", Akhmatova vẫn thường nói. Khi nói như vậy, là bà muốn nhắc tới sự công nhận rộng rãi, the universal recognition, đối với nhà thơ Osip Mandelstam. Và, mặc dù Akhmatova rất có lý khi nói như vậy, thì đây cũng chỉ là một cái nhìn từ phía bên ngoài, không tính tới đất nước thần thoại chiếm tới 1/6 diện tích quả địa cầu, tức Nga xô, chính nó. Vào lúc mà ông chồng có được danh tiếng như vậy, Nadezhda đã ở vào tuổi sáu mươi, sức khỏe thật là mỏng manh, phía sau bà, là hai thập niên góa bụa, đói khát, thiếu thốn đủ thứ, Cuộc Chiến Lớn, và nỗi sợ triền miên, có thể bị Mật Vụ tóm bắt bất cứ lúc nào, vì là vợ một kẻ thù của nhân dân.

Chết là cùng chứ gì! Thành thử tất cả quãng đời còn lại, chỉ là giải lao, chỉ là hưu nhàn.

Tôi gặp bà lần thứ nhất, đúng là vào mùa đông năm 1962, tại thành phố Pskov, nơi mà, cùng với vài người bạn, chúng tôi làm một chuyến tham quan những ngôi nhà thờ ở địa phương [những ngôi giáo đường đẹp nhất của cả đế quốc, theo tôi]. Nghe nói về chuyến đi, Anna Akhmatova bèn gợi ý, nếu có đi thì nên đến thăm Nadezhda Mandestam, lúc đó đang dậy tiếng Anh tại trường sư phạm địa phương, và gửi chúng tôi vài cuốn sách để đưa cho bà. Đó là lần thứ nhất tôi nghe tới tên bà, Tôi cũng chẳng hề biết, có một người đàn bà như thế hiện hữu ở trên cõi đời này.

Bà sống trong một căn hộ gồm hai phòng. Người ở phòng thứ nhất, là một bà có tên thật tiếu lâm là Nyetsvetaeva [Không phải - Tsvetaeva], phòng thứ nhì, là Bà Mandelstam. Một căn phòng tám mét vuông, rộng cũng bằng phòng tắm ở Mỹ. Chiếc giường sắt, loại giường đôi, chiếm gần hết căn phòng, hai chiếc ghế mây, một cái rương đựng quần áo có gương nhỏ, và một cái bàn ngủ, dùng cho đủ mọi thứ việc, trên đó là vài cái chén dĩa của bữa ăn chiếu chưa kịp dọn, bên cạnh mấy chén diã, là cuốn The Hedgedog and the Fox, Con Nhím và Con Chồn, của Isaiah Berlin: Sự kiện cuốn sách đang được mở ra đọc, nằm chình ình trên bàn không thèm giấu giếm dưới gối, hay xó xỉnh nào, cho dù một tiếng gõ cửa bất thình lình, cho thấy, đích thị đây là thời kỳ bắt đầu của giai đoạn hưu nhàn, the beginning of respite.

Cuốn sách, hóa ra là của Anna Akhmatova gửi cho. Trong gần nửa thế kỷ, nhà thơ là bạn thân nhất của, trước là của hai vợ chồng, sau của bà vợ goá. Bản thân nhà thơ, hai lần góa bụa. Người chồng đầu, thi sĩ Nikolai Gumilyov, bị đám Cheka - tên đầu tiên, "tên khi còn là con gái, the maiden name", của KGB - xử bắn, vào năm 1921 [theo lệnh trực tiếp từ Lenin, như nhà thơ Joseph Brodsky cho biết. LND.]; người chồng thứ nhì, sử gia về nghệ thuật, Nikolai Punin, chết trong trại tập trung. Akhmatova đã giúp bạn mình bằng mọi cách mà bà có thể, và trong những năm chiến tranh, đã cứu bà bằng cách đưa lén vào [thành phố] Tashkent, nơi một số nhà văn đã được di tản tới đó, và chia phần ăn hàng ngày với bà. Mặc dù cả hai người chồng đều bị chế độ sát hại, và người con trai ngắc ngoải 18 năm dài trong trại tù, Akhmatova một cách nào đó, lại dễ thở hơn là Nadezhda Mandelstam, không phải chỉ riêng vì, bà được nhà nước tuy chẳng thích thú chi, nhưng cũng đành phải coi bà là nhà văn, và bởi vì là nhà văn, nên được chế độ cho phép sống tại Leningrad hay Moscow. Đối với vợ một tên kẻ thù của nhân dân, làm sao được ưu đãi như thế?

Trong nhiều thập niên, người đàn bà này chỉ có mỗi một việc, là chạy trốn, chui nhũi mãi, trong những ao bùn phía sau lưng chế độ, những thị trấn nhỏ của cái đế quốc rộng lớn đó; ngồi chưa kịp nóng đít ở nơi này, thì đã vội vàng dọt đi nơi khác, ngay khi vừa ngửi ra dấu hiệu của sự nguy hiểm. Cái vị thế "chẳng là ai" [nonperson] này dần dần trở thành bản chất thứ nhì của bà. Bà là một người đàn bà ốm o, nhỏ nhắn, và với những năm tháng như thế, bà càng ngày càng thêm ốm o, nhỏ nhắn, như cố thu mình lại, thành nhẹ hẫng, bỏ gọn vào trong túi, cho mỗi lần vội vàng dọt. Và cũng như vậy, bà chẳng có cái chi thuộc về bà: không đồ đạc, không nghệ phẩm, không thư viện. Sách vở, ngay cả sách ngoại, không ở trong tay bà được lâu: vừa đọc xong, hoặc thoáng đọc, là đã chuyển cho người khác - sách thì phải như thế, đúng không? Vào những năm dư dả nhất của bà, tức là cuối thập niên sáu mươi và đầu bẩy mươi, vật đắt tiền nhất mà bà có được, trong căn hộ một phòng của bà ở ngoại ô Moscow, là một chiếc đồng hồ treo tường ở nơi nhà bếp. Một trên trộm, và lẽ dĩ nhiên, mấy ông mật vụ, với lệnh xét nhà, có vô đây, thì cũng đành chưng hửng.

Vào những năm "dư dả" tiếp theo sau việc xuất bản hai tập hồi ký của bà, ở Tây Phương, căn bếp đó trở thành một nơi chốn hành hương thực sự. Gần như đêm nào cũng vậy, cái đám tinh anh nhất, mà may mắn sống sót chế độ, mà may mắn lại ló mặt ra với cuộc đời, vào thời kỳ hậu-Stalin, họ tụ tập nhau ở đây, quanh chiếc bàn gỗ, mười lần rộng hơn cái khung giường ở Pskov. Có vẻ như bao năm tháng vừa qua đã tạo ra hình ảnh của bà, như là một kẻ cùng đinh. Tôi hình dung như nhìn thấy bà thật rõ, trong căn phòng nhỏ ở Pskov, hay là ngồi ở một góc sô pha, trong căn phòng của Akhmatova, tại Leningrad, nơi thỉnh thoảng bà từ Pskov lén lút về, hay ló ra từ cuối hành lang căn phòng của Shklovosky tại Moscow, là nơi bà tá túc trước khi có một nơi chốn của riêng bà. Tôi nhớ rõ những hình ảnh như vậy, bởi vì có thể, ngay ở trong trong bản chất của bà, đã có bóng dáng một kẻ bên lề, một kẻ chạy trốn, "một người bạn của những người ăn xin, ăn mày" như Osip Mandelstam đã từng gọi bà, trong một bài thơ của ông. Và bóng dáng này ở với bà cho tới cuối cuộc đời.

Vào tuổi 65, bà viết hai cuốn hồi ký như thế quả là một sự ngạc nhiên cho nhiều người. Trong gia đình Mandelstam, ông chồng mới đóng vai, và là nhà văn. Không phải bà. Nếu bà có viết lách lăng nhăng chi đó, trước khi viết hai tập hồi ký trên, thì cũng chỉ là những thư từ cho bè bạn, và những đơn chống án tới Tối Cao Pháp Viện. Bà đâu phải loại người tính sống lại đời mình, bằng những trang hồi ký, vào lúc xế chiều. Bởi vì sống tới 65 tuổi như bà không phải là một chuyện bình thường. Chẳng phải vô cớ mà hệ thống giam cầm của Xô Viết có đoạn chỉ riêng ra rằng, trong một số trại tù một năm phục án được tính là ba năm. Do cái mốc này, nhiều người Nga trong thế kỷ này hóa ra có tuổi thọ xấp xỉ với những tổ phụ trong kinh thánh - bà còn có thêm một điều chung với họ nữa: tận tâm với công lý.

[Đọc tới đây, Jennifer Trần tôi mới hiểu ra, tại sao chính quyền Cách Mạng năm đó lại căn dặn mấy tên Ngụy, chỉ cần mang theo mười ngày lương thực: ở nơi chốn được gọi là Thiên Thai, một ngày tính bằng một năm].

Tuy nhiên, không phải riêng lòng tận tâm với công lý này đã khiến bà ngồi xuống ở cái tuổi 65 và dùng quãng thời gian hưu nhàn của bà để viết những cuốn sách đó. Điều mang chúng vào đời là sự ôn lại - bằng cái cân tỷ lệ của một người - cũng cái tiến trình trước đây đã có lần xẩy ra trong lịch sử văn học Nga. Tôi nghĩ đến sự hiện xuất của nền văn xuôi Nga vĩ đại vào nửa sau thế kỷ 19. Nền văn xuôi đó, xuất hiện như thể không biết từ đâu ra, mà không thể vạch ra được nguyên nhân, thực sự đơn giản chỉ là những sợi tơ vương từ guồng quay thơ thế kỷ 19 của Nga. Nó đã đặt định cho toàn bộ nền văn viết, bằng tiếng Nga sau đó, và tuyệt tác của truyện Nga có thể xem như là một âm hưởng xa xa, và như là sự trau giồi chi ly cái bén nhạy về tâm lý và từ vựng, mà thơ Nga đã phô bầy trong 25 năm đầu của thế kỷ ấy. "Hầu hết những nhân vật của Dostoevsky," Anna Akhmatova thường nói, "chỉ là những vai chính trong những tác phẩm của Pushkin, nhưng đã già đi - như Onegins, v... v...".

Có thơ rồi mới có văn, luôn luôn là như vậy, và nó là như thế, hơn một lần, trong đời Nadezhda Mandelstam. Là một nhà văn, và nhà thơ, bà là [nguồn] sáng tạo của cả hai nhà thơ mà đời bà không có cách chi mà có thể tách rời ra khỏi họ: Osip Mandelstam và Anna Akhmatova. Không phải chỉ vì người thứ nhất là chồng và người thứ nhì, bạn thân cả đời của bà. Nói gì thì nói, 40 năm đằng đẵng làm góa phụ có thể làm mờ những kỷ niệm hạnh phúc nhất (và trong cuộc đời vợ chồng của họ, hạnh phúc này thật là thất thường, không phải chỉ riêng là do những đói khát trên toàn xứ sở do cách mạng, nội chiến, và kế hoạch 5 năm lần thứ nhất). Cũng thế, có nhiều năm, bà chẳng làm sao gặp được Anna Akhmatova, và một bức thư là điều chót, đối đế, đành phải trông vào nó. Thư từ, giấy má, nói chung chung, là chuyện chết người. Điều làm cho cuộc hôn nhân, và tình bạn, thêm bền bỉ, hóa ra lại là một vấn đề mang tính kỹ thuật: hãy cố mà nhớ, những gì không thể trông cậy vào tờ giấy, nghĩa là, hãy cố nhớ, những bài thơ, của cả hai, chồng và bạn.

Làm cái điều vào thời chưa phát minh ra máy in như thế, thời kỳ tiền-Gutenberg - chữ của Anna Akhmatov - chắc chắn không phải chỉ có Nadezhda Mandelstam. Tuy nhiên, ngày đêm nhẩm đi nhẩm lại hoài lời của người quá cố, không chỉ để hiểu biết thêm về chúng, nhưng còn làm sống lại giọng nói của chồng, rất ư là của ông, chẳng thể là của ai, và như thế, bóng dáng chồng vẫn như kề cận, như ngày nào đã từng thề thốt, "nào nem công chả phượng, nào gừng cay muối mặn", "for the better or for the worse - và cái phần gừng cay muối mặn đó, mới đớn đau, mới đáng nhớ làm sao.

Cũng vậy, là thơ của bạn mình, người lâu lắm chưa được gặp lại, và, một khi đã có chớn, cái "kỹ thuật nhớ" như thế đó, sẽ chẳng thể nào ngưng. Điều này cũng được làm, đối với một vài tác giả khác, về một hai tư tưởng, ý nghĩ của họ, cho tất cả mọi chuyện không thể có cách nào khác để mà sống sót, ngoài cách nhớ đó ra.

Dần dà, chúng nẩy nở ở trong bà. Nếu có cái gì thế cho tình yêu, thì đó là hồi ức. Và muốn nhớ nhung, hồi ức, là muốn không chia xa, muốn trở thành thân quen, gần gũi. Dần dà những dòng thơ của những nhà thơ đó trở thành nỗi niềm, con người của bà. Chúng cung cấp cho bà, không chỉ tầm nhìn, góc viễn, nhưng, quan trọng hơn, chúng trở thành tiêu chuẩn ngôn ngữ của bà. Bởi vậy, khi khởi sự viết những cuốn sách trên, là bà muốn đặt - vào lúc này, nó trở thành, như linh tính, như trực giác ở trong bà - những câu kệ của mình, ở trong thế tương tranh, đối đầu với những câu thơ của họ. Tính trong sáng, sự không hề hối hận, ăn năn ở trong những trang sách của bà, ngoài việc chúng nói lên tâm hồn của bà, còn là những hiệu quả văn phong tất yếu, không thể nào tránh được, của thơ ca, nhờ thơ ca mà có; chính thơ ca đã tạo nên vóc dáng tâm hồn bà. Trong cả hai, nội dung và văn phong, những cuốn sách của bà đúng là một lời bạt cho một ấn bản, thứ tối cao, tối thượng của ngôn ngữ. Mà thơ ca, yếu tính của nó là ngôn ngữ. Với bà, ngôn ngữ, và qua đó, thơ ca, trở thành máu thịt, nhờ nhẩm đi nhẩm lại đến thuộc nằm lòng những dòng thơ của chồng.

Mượn một câu của W.H. Auden, thơ ca lớn "xô đẩy" bà vào văn xuôi, [great poetry 'hurt' her into prose]. Đúng như vậy. Bởi vì gia tài của hai nhà thơ lớn này chỉ có thể phát triển và tỉ mỉ, chi li mãi ra, bằng con đường văn xuôi. Với thơ, họ chỉ có thể có đệ tử. Và điều này đã xẩy ra. Nói một cách khác, văn xuôi của Nadehda Mandelstam là môi trường độc nhất cho ngôn ngữ-chính nó, bởi vì chỉ có như vậy, ngôn ngữ mới thoát ra khỏi tình trạng ao tù, trì đọng. Tương tự như vậy, nó là môi trường độc nhất khả hữu, cho một cõi tâm linh được hai nhà thơ dựng lên, qua cách sử dụng ngôn ngữ của họ. Do đó, tuy hoàn tất thật là tuyệt vời hai chức năng - hồi ký và chỉ dẫn về cuộc đời của hai nhà thơ - hai cuốn sách còn làm được điều lớn lao sau đây: Chúng thắp sáng ý thức dân tộc. Riêng phần này, ít ra, chúng thật đáng được lưu truyền, sao chép.

Tuy nhiên, vẫn còn chút ngạc nhiên nho nhỏ, rằng sự thắp sáng ý thức quốc gia dân tộc này, nó là hậu quả của việc tố cáo hệ thống, chế độ. Hai cuốn sách của Bà Mandelstam thực sự là đã nhắm tới Ngày Phán Xét trên thế gian, về thời của bà và văn chương của nó - một sự phán xét rất ư là chính đáng, bởi vì kể từ thời của bà, sự nghiệp vĩ đại có tên là xây dựng thiên đàng trên trái đất này được khởi công thực hiện. Chút ngạc nhiên nhỏ nhoi hơn, là, hai cuốn hồi ức này, đặc biệt là cuốn thứ nhì, đã không được ưa thích bởi phía bên kia Bức Tường Điện Cẩm Linh. Giới cầm quyền, tôi phải nói, họ tỏ ra thành thực [honest] hơn, so với đám trí thức, ấy là nói về mặt phản ứng do mấy cuốn sách gây ra. Họ chỉ nói, việc sở hữu những cuốn sách đó là phạm luật. Nhưng về phía đám trí thức, nhất là đám ở Moscow, họ nhao nhao lên, như là một cái chợ, trước những lời cáo buộc nhắm vào rất nhiều thành viên nổi tiếng, hoặc cũng nổi tiếng, nhưng in ít hơn, của nó, về chuyện thậm thụt với chế độ, và đám người vẫn xun xoe nơi xó bếp nhà bà nhờ vậy mà giảm đi rất nhiều.

Có những lá thư hở, hoặc nửa kín nửa hở, có những quyết định rất ư là tởm lợm, là sẽ không thèm bắt tay, có những tình bạn, những hôn nhân đổ vỡ, do chuyện, không hiểu bà đúng hay là sai, khi chỉ tay vào kẻ đó, và nói, đây là một tên chỉ điểm. Một tay ly khai nổi tiếng vừa tuyên bố vừa lắc lắc chòm râu: "Bà đã ỉa lên cả một thế hệ chúng ta". Những kẻ khác bèn chạy vội về nhà, đóng kín cửa lại, và ngồi viết phản-hồi ký! Đúng thế đấy, những năm đầu của thập niên 1970 đã bắt đầu như vậy, và chừng sáu năm sau đó, cũng đám người đó, đã xào xáo, chia năm sẻ bẩy, trước thái độ của Solzhenitsyn đối với những người Do Thái.

Có một điều gì trong ý thức của văn giới, nó không thể chịu nổi quan niệm về quyền uy tinh thần của một kẻ nào đó. Họ tự nén mình trước sự hiện hữu của một Đệ Nhất Bí Thư Đảng, hoặc một Lãnh Tụ, như trước một cái ác cần thiết, nhưng họ hăng say chất vấn một nhà tiên tri. Điều này như thế, chắc hẳn là vì, bị gọi là một kẻ nô lệ, là một thông tin ít làm ngã lòng hơn, so với bị gọi là một con số không, về mặt tinh thần. Nói cho cùng, một con chó bị suy sụp thì cũng chẳng nên đá nó làm gì. Tuy nhiên, nhà tiên tri đá con chó suy sụp không phải để kết liễu nó, mà để cho nó đứng thẳng chân trở lại. Sự đề kháng trước những cú đá đó, sự chất vấn về những tuyên xưng và cáo buộc của nhà văn, không tới từ ước muốn tìm sự thực, mà tới từ sự đắc chí về mặt khôn lanh, láu cá của kiếp nô lệ. Vậy thì, càng tệ lậu hơn, đối với giới văn học, khi quyền uy không chỉ riêng về tinh thần, mà còn về văn hóa - như là trong trường hợp của Nadezhda Mandelstam.

Tôi muốn tản mạn thêm một chút, ở đây. Thực tại, chính nó, chẳng đáng một đồng xu teng. Chính cảm nhận của chúng ta đem ý nghĩa đến cho nó. Và, có đẳng cấp trong cảm nhận; cũng thế, có đẳng cấp trong ý nghĩa. Những cảm nhận được chiết qua những lăng kính tinh vi nhất, lọc lõi nhất, mẫn cảm nhất, chúng sẽ chót vót ở trên đỉnh. Lọc lõi, và cảm tính, ở đâu mà ra, nếu không là từ văn hoá, văn minh, vốn là nguồn cung cấp độc nhất cho một lăng kính như thế? Và dụng cụ chính của văn hoá, văn minh là ngôn ngữ. Đánh giá, thẩm định thực tại qua một lăng kính như thế - có được lăng kính này, là một mục tiêu của sinh vật – nhờ vậy mà trở nên chân xác nhất, và có lẽ, chính đáng nhất [“Không công bằng!”, và Trọng tinh hoa”, sẽ có những tiếng la thét từ mọi nơi, sau một khẳng định như vậy, nhưng đâu cần, bởi vì, do định nghĩa, “trọng tinh hoa” là tính chất của văn hóa, và việc áp dụng những nguyên lý dân chủ vào môi trường tri thức sẽ dẫn tới sự kiện cào bằng, coi cá mè một lứa, giữa khôn ngoan và dốt nát, giữa minh triết và đần độn).

Chính vì sở hữu một lăng kính như thế – nó đã được trao cho bà, bởi nền thi ca số một của thế kỷ 20 của Nga, chứ không phải do tầm vóc nỗi đau duy nhất mà bà đã chịu đựng - khiến cho khẳng định của bà về thực tại, là không thể nói ngược lại được.Thật là một giả tưởng quái đản, khi cho rằng có đau khổ mới có nghệ thuật lớn. Đau khổ làm cho người ta mù lòa, điếc lác, tàn hại, và thường khi, sát nhân. Osip Mandelstam là nhà thơ vĩ đại “trước” cách mạng. Cũng vậy, là Akhmatova. Cũng vậy, là Marina Tsvetaeva. Họ sẽ vẫn là họ, đếch cần đến cái cuộc cách mạng đó, đếch cần dù chỉ một biến cố lịch sử đó giáng lên đầu dân Nga: Bởi vì họ là thiên bẩm. Cơ bản mà nói, tài năng đếch cần lịch sử.

Liệu Nadezhda Mandelstam trở thành như là bà bây giờ, là do Cách Mạng, và tất cả những gì tiếp theo sau nó? Có lẽ không phải như vậy, bởi vì bà gặp người chồng của mình vào năm 1910. Nhưng một câu hỏi như thế, tự thân nó, là không thích hợp; nó dẫn chúng ta tới những vùng đất mờ ảo, của trò xác xuất - rằng chuyện như thế có thể xẩy ra - và tới thuyết tất định về lịch sử. Nói cho cùng, bà trở thành như bà ngày nay, không phải bởi vì những gì đã xẩy ra ở Nga, trong thế kỷ này, mà đúng ra là, bất chấp những chuyện đó. Ngón tay trỏ của một tên ngụy biện chắc hẳn sẽ vạch ra rằng, theo quan điểm của thuyết tất định lịch sử, thì "bất chấp" đồng nghĩa với "bởi vì". Rút cục ra, tất định thuyết về lịch sử thì cũng chỉ có vậy, nhưng ví bằng, nó quan tâm một tí, tới “cái gọi là con người”, nằm ở trong ngữ nghĩa của từ 'bất chấp'... ".

Gì thì gì, thì đây cũng là một điều tốt lành. Bởi vì, một người đàn bà mảnh mai, yếu đuối đã làm chậm - nếu không muốn nói, về mặt đường dài - đã ngăn chặn, cơn băng hoại văn hóa của cả một dân tộc. Những hồi ức của bà là một cái gì còn hơn cả một chứng tích, về thời của bà. Chúng là một cái nhìn lịch sử dưới ánh sáng của lương tâm và văn hoá. Dưới ánh sáng đó, lịch sử nhăn nhó, và cá nhân thực hiện sự chọn lựa của mình: Hoặc là, bỏ công tìm kiếm coi ánh sáng tới từ đâu, hoặc là, phạm một tội liên quan tới gốc rễ con người, đối với chính anh ta/chị ta.

Bà đâu có muốn lớn lao, cao cả như vậy, ngay cả chuyện giản dị, là muốn ngang hàng với chế độ, cũng không. Với bà, đây là một chuyện riêng, nó liên quan tới tính tình, phong cách rất đỗi tư riêng của bà, và điều tạo nên phong cách đó. Và như chúng ta đã biết đấy, một vóc dáng cá nhân như thế, là đã được văn hóa và những sản phẩm tối hảo của nó, tạo nên: những bài thơ của chồng bà. Chính chúng, chứ không phải hồi ức về chồng, là điều mà bà cố gắng giữ sao cho sống hoài, không thể bị mai một. Chính là vì những bài thơ, chứ không vì ông chồng, mà trong vòng 42 năm trời đằng đẵng, bà trở thành một góa phụ. Lẽ dĩ nhiên, bà yêu chồng, nhưng tình yêu, tự thân nó, là một trong những tinh hoa, tài tình, "phong hoa nhất mực", của những đam mê trọn kiếp. Và tình yêu, nó chỉ có thể có được bản chất phong hoa nhất mực, có được những giấc mơ bay bổng, những viễn ảnh tuyệt vời, là từ nội dung văn hoá, bởi vì nó cần nhiều không gian ở trong đầu, trong tâm hồn, chứ không phải thứ không gian ở trên, và ở xung quanh một cái giường. Ra ngoài không gian đó, nó rớt liền vào không gian giả tưởng một chiều. Bà là goá phụ, đối với văn hóa, và tôi nghĩ, bà yêu chồng nhiều ở những ngày hôm sau, hơn ngày đầu họ lấy nhau. Có lẽ chính vì vậy mà độc giả nhận thấy những cuốn sách của bà thật gây ám ảnh. Bởi vì điều trên đây, và còn bởi, cái gọi là thân phận của thế giới hiện đại trực diện với văn minh cũng được coi như là một thân phận ở góa [widowhood].

Nếu bà thiếu điều chi, thì đó là sự khiêm nhường. Về điều này, bà không như hai nhà thơ lớn của bà. Nhưng, họ có nghệ thuật của họ. Và thành tựu thơ ca, thứ thượng hảo, khiến họ khiêm tốn, hoặc làm ra vẻ như vậy. Bà thì rất ư là cổ hủ, cố chấp, câu nệ, khó chịu, thích làm theo ý mình; tư tưởng hoặc chưa chín chắn, hoặc phát triển theo kiểu "nghe người ta nói như vậy". Nói ngắn gọn, có rất nhiều cái gọi là sự thủ đắc ở nơi bà, thành thử người ta không ngạc nhiên, về chuyện bà ứng phó với những gì xẩy ra trong thực tế cũng như trong tưởng tượng. Sau cùng sự khó chịu của bà khiến nhiều người phải tránh né, nhưng phải như vậy thôi, bởi vì bà quá chán sự tâng bốc, quá chán được yêu mến bởi Robert McNamara, hay Willy Fisher [tên thực của Đại tá Rudolf Abel]. Tất cả những gì bà muốn, là được chết ở trên chiếc giưòng của bà, và một cách nào đó, bà trông chờ điều này, bởi vì, "ở trên ấy, tôi lại gặp Osip của tôi". "Không đâu, tôi đi trước bạn, lên trên ấy, và sẽ gặp Osip trước bạn", Akhmatova trả lời.

Ước muốn của bà sau đã trở thành hiện thực, và bà chết ở trên chiếc giường của bà. Với một người Nga thuộc thế hệ của bà, đây không phải là chuyện nhỏ nhặt: được chết ở trên chiếc giường của mình. Sẽ có những người than thở, rằng bà hiểu lầm thời của bà, rằng bà tụt hậu, không bắt kịp con tầu lịch sử chạy về tương lai. Ôi chao, có thể nói, như mọi người đàn bà Nga khác thuộc thế hệ của bà, bà biết quá rõ một điều là, con tầu chạy về tương lai đó ngưng ở trại tập trung hay tại phòng hơi ngạt. Bà may mắn đã hụt chuyến tầu, và chúng ta may mắn, vì bà bảo chúng ta biết lộ trình của nó. Tôi [Brodsky] gặp bà lần chót vào bữa 30 tháng Năm, 1972, tại nhà bếp của bà, tại Moscow. Lúc đó cũng xế chiều, và bà ngồi, hút thuốc, tại một góc bếp, trong bóng tối của cái tủ đựng chén dĩa in đậm lên tường. Đậm đến nỗi, người ta chỉ nhìn thấy đốm đỏ của điếu thuốc, và hai con mắt sáng rực của bà. Cái còn lại - một thân hình mỏng manh, run rẩy dưới chiếc khăn choàng, đôi cánh tay, khuôn mặt bầu dục nhợt nhạt, mái tóc xám mầu tro, tất cả đều bị bóng tối nuốt sạch. Bà giống như chút còn lại của một đám lửa lớn, đốm than hồng làm bạn bỏng tay, nếu đụng vô.

1981

Joseph Brodsky

Jennifer Tran chuyển ngữ.