ÉTRANGES ÉTRANGERS Linda Lê
ÉTRANGES ÉTRANGERS
Linda Lê
Je ne
m’arrogerai pas aujourd’hui le droit de parler au nom de ceux qui
jettent des
passerelles entre l’Orient et l’Occident, ni de ceux en qui sommeille
un
ambassadeur du brassage des cultures. Ils n’ont guère besoin de moi
pour
dénoncer l’étroitesse d’esprit et prononcer un réquisitoire contre le
rejet du
natif d’ailleurs, qui engendre l’aveuglement et le fanatisme.
Nous ne
venons à bout de notre petitesse qu’en ayant des préceptes
humanitaires, en
nous évadant de cette prison qu’est notre habitacle d’égocentrisme pour
nous
ouvrir à ce que Maurice Blanchot appelle l’infinité de l’altérité. La
tâche des
gens de plume consiste à éveiller chacun au plaisir de sortir de sa
coquille,
d’appréhender le monde multiple et de se frayer un chemin vers son
semblable,
quand il cesse d’être un intrus pour devenir le détenteur d’un mystère
à
élucider, quand il ne constitue plus un obstacle dressé sur sa route
mais se
change en dépositaire des possibles.
La littérature
ne vaut que si elle s’attaque aux idées toutes faites, si elle arrache
l’incompréhension du fond des cœurs, si elle offre un tremplin
permettant de
dépasser les limites de notre condition. Les perspectives inédites
qu’elle crée
renferment la promesse d’une transcendance : conscients de notre
finitude, nous
cherchons à nous élever au-dessus de nous-mêmes en accueillant celui
qui est
différent, nous sommes en quête d’une osmose entre notre philosophie et
les
partis pris de notre vis-à-vis. Nous savons que notre richesse provient
de
notre aptitude à nous projeter sur l’Autre et à accepter l’étranger en
nous. Ce
mouvement alternatif, loin d’ébranler les soubassements de nos
défenses, nous
immunise contre les mauvais instincts et affermit notre cohésion. Nous
ne
sommes tout qu’en étant un réceptacle d’influences variées, un amalgame
d’antinomies fécondes, une chambre d’écho où résonnent les paroles les
plus
plurivoques.
Puisque les
barrières entre les êtres s’avèrent parfois presque insurmontables, il
est vital
d’essayer de les renverser en prenant à bras-le-corps les dissensions
afin de
faire d’un conflit générateur de haine un moyen de combattre le
sectarisme.
Puisque nos doctrines n’ont d’assises que si nous les étayons de
synthèses
englobant des propositions contradictoires, il convient d’arriver à un
examen
approfondi des tréfonds de notre être, où coexistent un conservatiste à
œillères, en guerre contre ce qui met en danger son unicité, et un
pionnier,
impatient d’élargir ses vues et de se régénérer en buvant à la fontaine
jaillissante des contrastes. Puisque notre degré de perfection dépend
de notre
capacité à juguler l’obsession des ennemis du dehors, il est primordial
de
tenir compte de cet ennemi du dedans qu’est le repli sur soi. Puisque
les
préjugés sont tenaces, il est essentiel de triompher de nos préventions
par un
surcroît de confiance : notre interlocuteur, d’où qu’il vienne, a une
fonction
stimulatrice, il nous empêche de nous encroûter dans un nationalisme
cocardier,
de condamner pour délit de faciès le quidam qui ne nous ressemble pas,
il nous
empêche de bannir tout métèque comme s’il s’agissait d’un envahisseur,
de
succomber aux fantasmes xénophobes qui suscitent la peur viscérale d’un
déferlement des barbares. Puisqu’un visage hermétique est un livre à
déchiffrer, il importe de ne pas repousser l’inexplicable, l’inattendu,
l’insolite. Puisque nos égaux, quelle que soit la couleur de leur peau,
ne le
sont que si nous ne les excluons pas de notre sphère, il nous échoit de
ne pas
céder à l’ethnocentrisme, de ne pas imposer nos normes comme seuls
critères, de
ne pas craindre l’importation de concepts novateurs, la libre
circulation des
réserves de transmutation.
Puisque les
civilisations sont mortelles, il nous incombe de méditer sur l’apport
des écrivains
apatrides à leur terre d’élection. Ils ont aboli les clôtures, brouillé
la
délimitation des caractéristiques d’une collectivité d’avec les
particularités
d’un sous-ensemble. Ils ont tendu à l’universalité en se purgeant d’a
priori,
en luttant contre les clichés sur chaque nation, sur les Blancs, les
Noirs, les
Asiatiques, sur les migrants assimilés ou isolés. Ils ont chanté ce que
Robert
Antelme nomme « l’aventure extraordinaire de se préférer autre ». Pour
sonder
les ténèbres de l’âme humaine, ils se sont transformés en enquêteurs
sans
frontières, dont le champ d’investigation est vaste : sans jugements
sommaires,
sans conclusions hâtives, ils sont nuancés dans leurs appréciations,
ils
parviennent à parfaire des portraits complexes de passagers
clandestins,
embarqués dans cette drôle de galère qu’est la vie en société, n’ayant
pour
tout bagage que leur appétit de savoir, pour tout passeport que leur
volonté de
briser les chaînes, c’est-à-dire de s’affranchir d’un trop grand
enracinement
dans le sol natal qui nuit à l’épanouissement et contrarie le
développement
intellectuel. L’internationale des transfuges prendra pour devise la
profession
de foi de Benjamin Fondane, Juif roumain ayant choisi d’écrire en
français et
qui clamait haut et fort : « Nous ne sommes d’aucun pays / notre terre
c’est ce
qui tangue / notre havre c’est le roulis ». Sa « Chanson de l’émigrant
» est un
précis de déracinement, quand, malgré le poids d’une race d’ancêtres,
nous
larguons les amarres qui nous tiennent liés, quand nous sommes seuls,
seuls
dans notre propre nuit, quand nous semons et moissonnons l’homme, quand
nous
parlons « la langue d’un désir de pain, de destruction, / de tendresse,
de
miel, de songe, de puissance », quand nous appelons sur nous l’orage et
que
notre plainte roule hors de l’histoire.
Moi, dont
les attaches avec le Vietnam sont lâches, je n’ai pas la prétention de
m’ériger
en porte-étendard des expatriés tiraillés entre le regret de leur pays
d’origine et l’avidité de découvrir de nouvelles contrées, entre la
nécessité
de ne faire partie d’aucune communauté, pour sauvegarder leur identité,
et le
désir de vivre en symbiose avec la tribu à laquelle ils se sont
incorporés. Je
me garderai d’être le messager des exilés, puisque je suis une renégate
qui a
oublié sa langue maternelle et a adopté le français pour raconter les
tribulations de personnages ambigus, doubles, toujours au milieu du
gué,
ballotés de-ci de-là, tournés vers le passé mais anxieux de conjurer
les périls
de la nostalgie.
Toute œuvre
artistique doit être selon moi une conjuration, à la fois un exorcisme
destiné
à vaincre les démons intérieurs qui menacent ma raison et un complot
contre les
puissances obscures qui incitent à la résignation. Toute œuvre doit
être un
vagabondage dans des territoires inexplorés, un franchissement des
frontières
séparant le réel et le rêve, le prosaïsme et l’idéalisme, autrui et
soi-même.
Toute œuvre doit être politique, en ce sens qu’elle s’interroge sur la
place de
l’individu parmi ses pareils, sur sa contribution à la préservation de
certaines valeurs morales, telles que la fraternité et l’humanité, sur
son
adaptation, difficile ou non, aux circonstances, selon les caprices de
la roue
de la Fortune, qui avantage quelques élus au détriment du reste du
troupeau.
Toute œuvre, accomplie dans l’ombre, se révèle ainsi insurrectionnelle
: elle
ne laisse pas en repos le lecteur, obligé de révoquer ses principes en
doute,
de se demander si son insertion dans un corps social ne se fait pas aux
dépens
de sa singularité, s’il ne sacrifie pas aux conventions pour se ménager
une
issue de secours quand il est amputé de ses ressources. Si le
conformisme n’est
pas une force d’agrégation à laquelle, bon gré mal gré, il se soumet.
S’il
n’est pas le simple exécutant d’une partition composée par une autorité
établie. Si le souci d’occuper une position dans un milieu ne prime pas
son
lent acheminement vers une évolution spirituelle. S’il ne court pas
après ces
mirages que sont la prospérité matérielle, la réussite, la gloire. S’il
ne troque
pas ce quelque chose d’intraitable en lui contre un illusoire sentiment
d’appartenance. Si l’observation des convenances ne l’a pas contraint à
rentrer
ses griffes au point de n’être plus un poil à gratter, mais un
béni-oui-oui.
S’il n’a pas quitté le nulle part, sa demeure au temps où il se
plaisait à
n’avoir ni répondant ni patrie collée à ses semelles, pour jeter
l’ancre dans
un port où il serait toujours en transit. Si le mal dont il souffre
n’est pas
la perte de repères, quand la déculturation ne s’accompagne pas d’une
totale
adhésion avec les codes institués par le groupe auquel il tente de se
joindre.
S’il est encore susceptible d’un quelconque élan, lui tellement blasé,
autocentré, et pourtant atomisé, hors d’état de rassembler les brisures
de son
moi.
Son salut
réside dans l’Exotisme, tel que le définit Victor Segalen. Cet
Exotisme-là
n’est pas synonyme de goût pour le charme des tropiques, mais d’ivresse
du
sujet à sentir le Divers, lorsque se produit « la réaction vive et
curieuse au
choc d’une individualité forte contre une objectivité dont elle perçoit
et
déguste la distance ». Les disharmonies deviennent harmonies du Divers.
La
sensation d’Exotisme, la notion du différent, équivaut à la
connaissance d’un
hors soi-même, impossible à étreindre en soi. Grâce à la perception de
la
Différence, notre personnalité, rendue moins étriquée, plus nombreuse,
se
trouve enrichie. Le pouvoir d’Exotisme est une énergie vivifiante : il
confère
à ceux qui possèdent une individualité forte le pouvoir de concevoir
autre. Et
Victor Segalen d’ajouter : « C’est par la Différence, et dans le
Divers, que
s’exalte l’existence. »
Cette
esthétique du Divers est la clef de voûte d’une argumentation en faveur
d’une
littérature transculturelle, où s’interpénètrent des modes de pensée,
où
s’imbriquent les références aux patrimoines des quatre coins de la
planète, où
s’entremêlent les hommages à des auteurs de tous horizons, sans qu’il
en
résulte de l’hétérogénéité, mais au contraire un tout cohérent, formé
d’éléments en apparence incompatibles qui déterminent une fructueuse
combinaison des antithèses. Le melting-pot où se rencontrent les
défenseurs
d’un art métissé, n’est pas un pis-aller de la mondialisation, quand
ces
adeptes de l’ouverture ne sont pas les proxénètes de l’exotisme, aimant
le
clinquant, mélangeant en un patchwork des emprunts faits ici ou là,
accommodant
à toutes les sauces des ingrédients pris au hasard, pourvu qu’ils
soient
l’indice d’une appétence de nouveauté.
L’écueil
d’être à cheval sur deux mondes, c’est de n’être ni chair ni poisson,
de rester
dans le flou pour ne pas se laisser étiqueter. Le transplanté qui,
telle une
vivace, subsiste en terre étrangère, s’efforce d’échapper à tout
catalogage,
surtout si son univers est bipolaire, si son âme flotte incertaine
entre des
étendues distinctes, entre l’Est et l’Ouest. Sans renier ses origines,
il s’est
dédoublé, de telle sorte qu’il est dans une situation équivoque,
particulièrement lorsqu’il a abandonné sa langue natale pour mieux
maîtriser la
langue de son pays d’adoption.
Je suis un
de ces cas d’espèce. Dans mon enfance au Vietnam, j’ai fait très tôt
l’apprentissage du français. Je m’absorbais dans la lecture des
classiques de
l’Hexagone, dans l’étude des Encyclopédistes du siècle des Lumières. Je
m’imprégnais de poésie hugolienne, verlainienne, rimbaldienne.
J’acquérais une
familiarité avec les tragédies de Racine. Je me passionnais pour les
Confessions de Rousseau, les descentes aux enfers de Nerval, la
révolution
littéraire introduite par les surréalistes, par les papes du Nouveau
Roman.
Perméable à toutes les inspirations, je capitalisais mes découvertes,
j’agrandissais le cercle de mes connaissances, qui avaient toutes trait
aux
inventions d’audacieux démiurges européens. Ma tournure d’esprit se
ressentait de
l’alliage binaire qui composait mon for intérieur : j’étais écartelée
entre la
fidélité à l’Orient, représenté par mon père, et la tentation de
l’Occident,
qu’incarnait ma mère, amie de la France. Toujours était-il que les
publications
parisiennes me captivaient. Je me targuais de posséder à fond les
thèmes des
créateurs les plus marquants, de passer au crible les textes des
prosateurs
cosmopolites, qui invitaient à une excursion aux antipodes. Je me
faisais fort
de mieux manier mon instrument, la langue française, que les
autochtones, au
prix d’un renoncement à la pratique du vietnamien. Je brûlais ainsi mes
vaisseaux, je m’interdisais tout retour, mais avec la grisante
impression
d’être une transformiste, changeant de costume et interprétant
plusieurs rôles
: celui d’un futur citoyen du monde, celui d’un passeur en herbe, à
l’action
unificatrice, celui d’un virtuel artisan du rapprochement entre les
peuples,
tout en étant un éventuel instigateur de troubles qui aborde des points
dérangeants, par exemple en rappelant la thèse d’André Gide selon
laquelle les
grands artistes sont des produits d’hybridation et le résultat de
déracinements
et de transplantations. Étrangers à eux-mêmes, parfois étrangers parmi
leurs
compatriotes, ils ont fait de leurs vertiges des atouts pour réaliser
l’alchimie du verbe. Toutes proportions gardées, et sans me comparer à
eux,
j’ai conscience d’être un hybride, intermédiaire entre l’exilée
façonnée par
une éducation faisant la part belle aux productions venues d’ailleurs,
la réfugiée
qui refuse le ghetto et l’Orientale désorientée, partagée entre la soif
de se
libérer de toutes les entraves et l’envie de conserver des liens
affectifs avec
son lieu de naissance. Je n’ai pu trouver mon unité qu’en écrivant, en
fouillant dans mes souvenirs pour restituer les douleurs et les extases
éprouvées, en migrant d’un espace imaginaire à un autre, en allant
toujours
plus avant dans la recherche de modes d’expression qui me soient
personnels.
J’ai aspiré
à parachever des fictions où est mis en relief le désarroi des inquiets
et des
inassouvis, dépourvus d’axe central, inaptes aux conquêtes, masquant
tant bien
que mal leurs manques, mais à leur manière, ils sont des agents de la
subversion. Fous, sceptiques, mélancoliques, endeuillés, duels, voire
pluriels,
habités par des fantômes, handicapés par une pétrifiante lucidité, peu
conséquents avec eux-mêmes, peu en phase avec leur époque, ils sont
experts à
s’esquiver, à se dérober, à lancer de fausses pistes, à combler l’abîme
entre
le réel et le fantastique. Doués d’un penchant à l’introversion qui
n’est pas
inconciliable avec la compassion, d’une tendance à la dissection,
propice aux
remises en cause, ils sont portés à la contestation, ils dynamitent nos
convictions, ils perturbent notre confort intellectuel. S’ils
s’auscultent,
c’est pour faire l’autopsie de nos compromissions. S’ils regardent en
arrière,
c’est pour mieux se devenir même en demeurant des étrangers à vie.
S’ils
s’enracinent quelque part, ils n’ont d’attachement que pour leur
liberté. S’ils
sont l’illustration d’une idée, ce ne peut être que celle d’une
radicale
étrangeté, dont Baudelaire disait qu’elle est le condiment
indispensable de
toute beauté.
Déplacés,
importuns, hétérodoxes, ils soulèvent des questions intempestives,
telles que
la survie en tant que spécimens du proscrit en rupture de ban, le non à
une
morale figée, l’opposition à la dictature de la normalité, la
transgression des
tabous sociaux, la dissidence au sein d’un microcosme codifié, la
résistance
face à toutes les formes d’oppression. Ils vivent un éternel exil, même
lorsqu’ils n’ont pas déserté leur pays. Ils ne trouvent d’asile que
dans leur
ambivalence et leur irréductibilité. Ils pourraient prévenir tout
embrigadement
en reprenant à leur compte l’avertissement d’Armand Robin : « Je serai
pour
toute ère un étrange étranger : / J’aurai passé mes jours à supprimer
ma vie ».
Parallèlement
à mon travail romanesque, j’ai célébré dans des essais des auteurs qui
sont des
éclaireurs, des insurgés, tenants d’une émigration intérieure. J’ai
fait
miennes leurs interrogations sur la viabilité de nos conceptions, quand
nous
nous accrochons au chauvinisme, sur la pertinence de nos analyses,
quand nous
attisons des querelles de clocher, sur le bien-fondé de nos axiomes,
quand nous
décrétons que l’enfer, c’est les autres, sur le rétrécissement de notre
entendement, quand nous bornons notre horizon en nous frottant
uniquement à ce
qui nous est familier, sur l’inanité de nos credo, quand nous
privilégions
systématiquement notre sœur par rapport à notre cousin, notre cousin
par
rapport à notre voisin, notre voisin par rapport à un inconnu.
L’attrait de
l’inconnu est un des impératifs de la création. Il faut s’égarer dans
un dédale
de perplexités et d’effrois provoqués par la confrontation entre soi et
cet
Autre qui est une énigme à débrouiller, pour peu qu’on soit prêt à
briser son
armure. Il faut s’oublier pour enfanter des solitaires altruistes, des
éclopés
de l’amour, des esseulés en quête de leur alter ego, des affligés dont
le
besoin de consolation est impossible à rassasier, des créatures en
proie au
clivage du moi, des réprouvés, chassés du vert paradis, des monstres
d’égoïsme,
sans ouverture sur leurs prochains, des phénix renaissant de leurs
cendres, des
originaux indéfinissables, des pèlerins, oiseaux de passage.
Il faut se
rendre étranger à soi pour atteindre à une littérature qui ne soit pas
domestiquée. Si elle ne vise pas à être un pur divertissement sans
portée,
toute œuvre véritable nous pousse à scruter les profondeurs de notre
être, non
pour nous complaire dans le nombrilisme, mais pour dénouer l’écheveau
de nos
répulsions irraisonnées qui entraînent l’incommunicabilité. Débarrassés
des
stéréotypes sur celui qui est tout l’opposé de nous, nous sortons de
nous-mêmes, nous faisons le voyage qui nous mène loin des discours
simplistes
et des généralisations schématiques, nous allons au-devant d’autrui,
quand il
n’est plus une abstraction gênante, autour de laquelle cristallisent
des
rancœurs, des ostracismes, mais devient le catalyseur d’une vision
prométhéenne, d’un culte de tout ce qui est de l’homme, sans
distinction quant
à la nationalité, la religion ou le rang. Est-ce là une utopie
irréalisable ?
Une construction mentale sans fondement ? J’ai la faiblesse de croire
que l’avenir
de l’humanité repose sur les humanistes, espèce qui n’est pas en voie
d’extinction, malgré la résurgence des théories pernicieuses sur
l’inégalité
des races. Le legs que nous recevons d’eux suppose que nous ne soyons
pas
réfractaires à ce qui nous est incompréhensible, que nous progressions
en
extirpant nos opinions préconçues. Notre pierre philosophale, c’est
comment ne
pas nier l’altérité, ne pas instaurer de relations où il y aurait un
dominant
et un dominé, un peuple supérieur et un peuple primitif auquel sont
apportés
les prétendus bienfaits de la civilisation.
Créer
implique de cultiver son absolue étrangeté, sa sauvagerie intérieure.
Elles
favorisent la démystification du rationnel, la suprématie du révélé,
l’avènement de la magie, la manifestation de phénomènes occultes, le
surgissement du bizarre, l’apparition de trajectoires dévoyées, la mise
à
profit d’un dérèglement de tous les sens, la formulation de l’éperdu,
l’alliance des extrêmes, l’onirisme et le retour à la froide raison,
l’exploitation du talent d’aller au-delà, d’extravaguer, la
fréquentation des
régions suprasensibles, vraie patrie des voyants, l’éveil de la faculté
d’envoûtement, l’accentuation des prédispositions à jouer les
trouble-fêtes, à
être le transcripteur de l’autre réalité, à injecter un nouveau
principe vital
dans cet organisme sans ressort qu’est la littérature lorsqu’elle se
nourrit
seulement de vérités rassurantes.
Exilés
irréconciliables avec les esprits bornés, étrangers dans leur propre
pays,
habitués de la fugue hors du cocon protecteur, francs-tireurs ne se
rangeant
sous aucune bannière, exceptions frisant l’anomalie, démolisseurs des
idéologies régnantes, éradicateurs de l’intolérance épidémique,
adversaires des
vieux fossiles pour qui les cloisons entre les nations sont étanches,
initiateurs secondés par leur inlassable curiosité des ouvrages où
fermente la
révolte, xénophiles friands des trouvailles de lointains
expérimentateurs,
éclectiques détonnant dans les coteries fermées aux innovations,
internationalistes ambitionnant d’élaborer un syncrétisme, fusion de
plusieurs
cultures, ils sont à l’avant-poste de la modernité, ils pourraient
dire, comme
Armand Robin : « Le cœur de l’homme, je veux l’apprendre en russe,
arabe,
chinois. / Pour le voyage que je fais de vous à moi / Je veux le visa /
De
trente langues, trente sciences. »
Faisant
sécession, allant à contre-courant, mais accueillant hospitalièrement
celui qui
est dissemblable d’eux, ils sont les figures emblématiques d’un art qui
serait
le lieu de la communion humaine, selon le mot de Victor Hugo. Ils nous
sont
nécessaires pour ne pas laisser nos idées se rancir à force d’hostilité
envers
les populations allogènes. Ils nous guident dans nos échanges, afin que
nous ne
vivions pas en vase clos, que nous ne soyons pas inaccessibles à la
sympathie,
sans être les dupes d’un nivellement par le bas.
Je conclurai
ces développements sur les délogés en citant Marina Tsvetaieva, poète
russe au
destin tragique. Réfugiée en France, elle écrivait le 6 juillet 1926 à
Rainer
Maria Rilke : « Goethe dit quelque part qu’on ne peut rien réaliser de
grand
dans une langue étrangère – cela m’a toujours paru sonner faux. […]
Écrire des
poèmes, c’est déjà traduire, de sa langue maternelle dans une autre,
peu
importe qu’il s’agisse de français ou d’allemand. Aucune langue n’est
langue
maternelle. Écrire des poèmes, c’est écrire d’après. C’est pourquoi je
ne
comprends pas qu’on parle de poètes français ou russes, etc. Un poète
peut
écrire en français, il ne peut pas être un poète français. C’est
ridicule. […]
On devient poète (si tant est qu’on puisse le devenir, qu’on ne le soit
pas
tous d’avance !) non pour être français, russe, etc., mais pour être
tout. Ou
encore : on est poète parce qu’on n’est pas français. La nationalité
est
forclusion et inclusion. Orphée fait éclater la nationalité, ou
l’élargit à tel
point que tous (présents et passés) y sont inclus. »
Je vous
remercie de votre attention.
Linda Lê
Những kẻ xa
lạ lạ kì
by Linda
Le/Dương Tường — Cập nhật : 25/10/2010 00:17 Bản tiếng Việt bài
Étranges
Étrangers của Linda Lê
NHỮNG KẺ XA
LẠ LẠ KÌ (*)
Linda Lê
Hôm nay, tôi
sẽ không mạo muội giành quyền phát ngôn nhân danh những người bắc cầu
nối liền
Đông và Tây, hoặc những người mang trong mình tiềm năng trở thành đại
sứ cho
công cuộc hoà trộn các nền văn hoá. Họ không cần đến tôi để tố cáo đầu
óc hẹp
hòi và lên án việc gạt bỏ người có gốc gác nơi khác, điều gây ra tệ
cuồng tín
và mù quáng.
Chúng ta chỉ
có thể thắng tính nhỏ mọn bằng những giáo huấn nhân đạo, bằng cách
thoát ra khỏi
cái nhà tù duy ngã trung tâm của chúng ta để mở lòng với cái mà Maurice
Blanchot gọi là cõi vô tận của khác dị. Nhiệm vụ của người cầm bút là
đánh thức
ở mỗi người niềm thích thú được ra khỏi cái vỏ ốc của mình, hội giác
thế giới
đa bội và vạch cho mình một con đường đến với đồng loại, khi người đồng
loại ấy
không còn là kẻ xâm nhập mà trở thành người nắm giữ một bí ẩn cần làm
sáng tỏ,
không còn là một chướng ngại vật chặn đường ta mà biến thành nơi kí
thác những
điều có-thể.
Văn học chỉ
có giá trị nếu nó tấn công vào những ý tưởng có sẵn, nếu nó nhổ bật
được sự
không thông cảm từ đáy những con tim, nếu nó tạo được sức bật cho phép
vượt qua
những giới hạn của thân phận chúng ta. Những viễn cảnh chưa từng thấy
do nó tạo
ra chứa đựng một hứa hẹn đạt tới tầm siêu việt: ý thức được sự hữu hạn
của
mình, chúng ta tìm cách tự nâng cao hơn bản thân bằng cách đón nhận kẻ
khác
mình, chúng ta tìm kiếm một sự thẩm thấu giữa triết học của chúng ta và
những định
kiến của người đối diện với chúng ta. Chúng ta biết rằng sự giàu có của
chúng
ta đến từ khả năng phóng chiếu hình ảnh của mình lên Kẻ Khác đồng thời
chấp nhận
kẻ xa lạ trong bản thân mình. Sự chuyển động xoay chiều ấy tuyệt nhiên
không hề
làm lung lay những nền tảng phòng vệ của chúng ta, mà trái lại còn làm
chúng ta
miễn dịch đối với những bản năng xấu và tăng cường sự gắn kết của chúng
ta.
Chúng ta chỉ có thể là tất cả khi chúng ta đón nhận những ảnh hưởng đa
dạng, trở
thành một hỗn hống những tương phản phong phú, một khoang cộng hưởng
trong đó
vang lên những lời đa nghĩa nhất.
Bởi lẽ những
rào cản giữa con người với nhau đôi khi hoá ra hầu như không thể vượt
qua, điều
cốt tử là phải cố lật nhào chúng bằng cách túm “ngang lưng” những bất
đồng để
biến xung đột gây hận thù thành một phương tiện tiêu trừ khuynh hướng
bè phái.
Bởi lẽ các học thuyết của chúng ta chỉ đứng vững được nếu dựa trên cơ
sở những
tổng hợp bao gồm những mệnh đề đối nghịch nhau, nên chúng ta cần xem
xét sâu xa
tận đáy cùng bản thể của mình, nơi đang cùng tồn tại một kẻ bảo thủ
thiển cận
quyết chiến với những gì đe doạ tính nhất quán của nó và một người tiên
phong
nôn nóng muốn mở rộng tầm mắt và tự phục hồi sinh lực bằng cách uống
ngay từ mạch
nước vọt ra từ những tương phản. Bởi lẽ mức độ hoàn hảo của chúng ta
tuỳ thuộc
vào khả năng bóp nghẹt nỗi ám ảnh về kẻ thù bên ngoài, điều quan trọng
hàng đầu
là phải tính đến kẻ thù bên trong là sự khép mình lại. Bởi lẽ những
định kiến vốn
dai dẳng, điều thiết yếu là chiến thắng những tiên kiến của chúng ta
bằng cách
tăng bội lòng tin: người đối thoại với chúng ta, dù đến từ đâu, cũng có
một chức
năng kích thích, anh ta ngăn chúng ta cố thủ trong một thứ chủ nghĩa
dân tộc
sô-vanh và lên án kẻ không giống chúng ta về tội dị tướng, anh ta ngăn
chúng ta
tống khứ mọi kiều dân như thể họ là những kẻ xâm lược, ngăn chúng ta
khỏi gục
ngã trước những huyễn tưởng bài ngoại gây nên nỗi khiếp đảm tận gan
ruột về một
cuộc tràn lấn ào ạt của lũ man rợ. Bởi lẽ một bộ mặt kín bưng là một
cuốn sách
cần giải mã, điều quan trọng là đừng xua đẩy những gì khó giải thích,
bất ngờ
và khác thường. Bởi lẽ những người bình đẳng với chúng ta, bất luận màu
da của
họ, chỉ có được vị thế ấy nếu chúng ta không loại trừ họ khỏi không
gian sống của
chúng ta, nhiệm vụ của chúng ta là không nhượng bộ tư tưởng lấy dân tộc
mình
làm trung tâm, không áp đặt những qui chuẩn của chúng ta như là chuẩn
mực duy
nhất, không sợ du nhập những khái niệm cách tân, không sợ sự lưu thông
tự do của
các tiềm năng biến đổi.
Bởi lẽ các nền
văn minh đều có thể chết1, chúng ta có trách nhiệm phải suy ngẫm về sự
đóng góp
của những nhà văn vô tổ quốc cho đất nước họ đã chọn làm nơi cư trú. Họ
đã xoá
bỏ những hàng rào ngăn cách, làm nhoà ranh giới giữa những đặc điểm của
một cộng
đồng và những nẻt đặc thù của một tập thể nhỏ. Họ đã vươn tới tính phổ
quát bằng
cách tự tẩy rửa khỏi thói thành kiến, bằng cách đấu tranh chống những ý
tưởng
sáo mòn về mỗi dân tộc, về người da trắng, người da đen, người châu Á,
về những
di dân đã đồng hoá hay còn cô lập. Họ đã ca ngợi cái mà Robert Antelme
mệnh
danh là “cuộc phiêu lưu lạ thường khi thích mình là kẻ khác”. Để dò sâu
vào miền
thẳm tối của tâm hồn người, họ hoá thân thành những điều tra viên không
biên giới
với diện điều tra mênh mông: không phán quyết qua loa, không kết luận
hấp tấp,
họ phân biệt nhiều sắc thái trong đánh giá, họ đạt tới chỗ hoàn thiện
những
chân dung phức hợp của những hành khách “chui”, lén xuống con thuyền
tội đồ kì
cục là cuộc sống trong xã hội này, với hành lí duy nhất là khát khao
tri thức,
với tấm hộ chiếu duy nhất là ý chí đập tan xiềng xích, nghĩa là ý chí
tự giải
phóng khỏi một sự cắm rễ quá sâu vào mảnh đất chôn nhau cắt rốn, có hại
cho sự
mãn khai và ngăn trở sự phát triển trí tuệ. Quốc tế ca của những kẻ bỏ
hàng ngũ
sẽ lấy khẩu hiệu là lời tuyên ngôn của Benjamin Fondane, nhà văn Do
thái Rumani
đã chọn viết bằng tiếng Pháp và đã lớn tiếng tuyên bố: “Chúng tôi không
thuộc về
bất kì nước nào / đất chúng tôi ở là nơi chốn dập dềnh / bến náu của
chúng tôi
chao đảo tròng trành”. “Bài hát người di cư” của ông là một giản yếu về
sự nhổ
rễ, khi mà, bất chấp sức nặng của cả nòi giống tổ tien, chúng ta thả bỏ
những
dây neo ràng buộc chúng ta, khi chúng ta trơ trọi một mình, đơn đọc
trong đêm
dày của chính chúng ta, khi chúng ta gieo và gặt người, khi chúng ta
nói “ngôn
ngữ của một khát khao bánh mì, khát khao phá huý / khát khao âu yếm,
mật ngọt,
chiêm bao, quyền lực”, khi chúng ta hô gọi giông tố giáng xuống chúng
ta và khi
tiếng kêu than của chúng ta lăn ra ngoài lịch sử.
Tôi, mà những
mối ràng buộc với nước Việt Nam là lỏng lẻo, không có tham vọng tự
phong làm
người tiên phong cầm cờ của đám người xa xứ bị giằng xé giữa nỗi nhớ
tiếc quê
hương bản quán và sự thèm khát khám phá những xứ sở mới, giữa sự cần
thiết phải
tránh không thuộc về bất cứ một cộng đồng nào để bảo toàn bản sắc của
mình, và
ước muốn được sống cộng sinh với bộ tộc họ đã sáp nhập vào. Tôi sẽ
không làm sứ
giả của những người lưu vong, bởi lẽ tôi là một kẻ phản bội đã quên
tiếng mẹ đẻ
và chọn tiếng Pháp để kể lại những trầm luân của những nhân vật lập lờ
hai mặt,
luôn ở giữa dòng, xô giạt đây đó, lòng hướng về quá khứ nhưng lại nơm
nớp lo
sao trừ bỏ được những hiểm nguy của hoài cố.
Mọi tác phẩm
nghệ thuật, theo tôi, đều phải là một lời phù chú, vừa là một phép trừ
tà nhằm
đánh bại những ma quỉ bên trong đe doạ lí trí của tôi vừa là một âm mưu
chống lại
những cường lực xúi giục người ta nhẫn nhục. Mọi tác phẩm đều phải là
một cuộc
lang bang trong những miền đất chưa được thám hiểm, một sự vượt qua
những biên
giới phân cách thực tại với ước mơ, sự phàm tục với chủ nghĩa lí tưởng,
tha
nhân với bản thân. Mọi tác phẩm đều phải mang tính chính trị theo cái
nghĩa là
nó nêu vấn đề về vị trí của cá nhân giữa đồng loại, về đóng góp của cá
nhân vào
việc bảo tồn một số giá trị tinh thần như tình huynh đệ và lòng nhân
đạo, về sự
thích nghi của cá nhân với hoàn cảnh, khó hay dễ tuỳ theo những thất
thường của
bánh xe Vận Hạn, tạo thuận lợi cho một số người được ân sủng để thiệt
thòi cho
số còn lại của bầy đàn. Mọi tác phẩm hoàn thành trong bóng tối đều tỏ
ra có
tính dấy loạn: nó không để cho độc giả thảnh thơi, họ buộc phải nghi
ngờ những
nguyên lí của mình, phải tự hỏi liệu việc hội nhập vào một cơ thể xã
hội có
phương hại đến tính khác dị của mình không? Liệu họ có hi sinh cho
những qui ước
để tự lo cho mình một lối thoát khi bị cắt mọi phương tiện tự cứu? Liệu
thái độ
xu thời có phải là một lực kết tụ mà, muốn hay không, họ cũng phải qui
phục? Phải
chăng họ chỉ đơn thuần là người diễn tấu một tổng phổ soạn bởi một nhạc
sĩ có
uy tín vững vàng? Liệu việc lo toan chiếm một địa vị trong giới có quan
trọng
hơn việc từ từ dấn bước tới tiến triển tinh thần? Liệu có phải họ đang
chạy
theo những ảo ảnh là sự phồn thịnh vật chất, thành công, vinh quang? Có
phải họ
đang đánh đổi cái-gì-đó bất kham trong bản thân lấy một cảm giác sở
thuộc hão
huyền? Liệu việc tuân theo những tục lệ có buộc họ phải thu móng vuốt
lại đến độ
không còn là người xới lên những vấn đề gai góc mà chỉ là kẻ cung cúc
vâng-vâng-dạ-dạ? Phải chăng họ đã rời bỏ chốn không-là-đâu, nơi ở của
họ vào
cái thời họ hài lòng với việc không cần người bảo lãnh cũng chẳng có tổ
quốc
nào dính chặt ở đế giày, để buông neo vao một bến cảng ở đó họ luôn
trong tình
trạng quá cảnh? Phải chăng nỗi đau họ đang chịu đựng là mất mọi dấu
tích khi mà
việc từ bỏ những chuẩn mực văn hoá cũ không kèm theo một sự tán thành
hoàn toàn
những qui chuẩn của tập đoàn mà họ tìm cách gia nhập? Đã chán chường
đến thế, mặc
dù cố tập trung bản thân vẫn tan tác, không cách chi gom lại được những
mảnh vỡ
của bản ngã, liệu họ có thể còn chút xung động nào nữa không?
Với họ, sự cứu
rỗi nằm ở Nhu Cầu Ngoại Lai 2, theo định nghĩa của Victor Segalen. Nhu
Cầu Ngoại
Lai này không đồng nghĩa với sở thích đối với sự quyến rũ của những
vùng nhiệt
đới, mà đồng nghĩa với niềm ngây ngất của chủ thể cảm nhận cái Hỗn-Dị
3, khi diễn
ra “phản ứng mau lẹ và kì lạ trước sự va chạm của một cá tính mạnh mẽ
với một
khách quan mà nó nhận biết là xa cách và khoái thú khoảng cách đó.”4
Những sự
không hài hòa trở thành hài hòa của cái Hỗn-Di. Cảm giác về Nhu Cầu
Ngoai Lai,
khái niệm về cái khác dị, tương đương với nhận thức về một cái ngoài
bản thân,
không thể ghì chặt vào trong mình. Nhờ cảm thụ sự khác biệt, nhân cách
của
chúng ta, được làm cho bớt chật hẹp và đa bội hơn, trở nên giàu có hơn.
Quyền
năng của Nhu Cầu Ngoại Lai là một năng lượng mang lại sinh khí, nó trao
cho những
ai có cá tính mạnh khả năng quan niệm khác đi. Và Victor Segalen nói
thêm:
“Chính nhờ Khác Biệt, và trong Hỗn Dị, mà cuộc sống thăng hoa”.
Mĩ học ấy của
cái Hỗn Dị là nền tảng của một lập luận ủng hộ một nền văn học liên văn
hoá,
trong đó thẩm thấu vào nhau nhiều phương thức tư duy, lồng khớp vào
nhau những
qui chiếu về các di sản của khắp chốn trên hành tinh, trong đó quyện
lẫn vào
nhau những lời tôn vinh các tác giả của mọi phương trời, mà không hề
nẩy sinh hỗn
tạp, trái lại, còn tạo nên một tổng thể nhất quán hợp thành bởi những
yếu tố có
vẻ như không thể dung hoà, nhưng lại quyết định một sự kết hợp hiệu quả
các phản
đề. Điểm hội tụ đó, nơi gặp gỡ đó của những người bảo vệ một nghệ thuật
lai tạo,
không phải là một điều cực chẳng đã của sự toàn cầu hoá, khi mà những
tín đồ của
mở cửa không phải là những tên ma cô của thói chuộng ngoại, thích cái
hào
nhoáng, trộn thành một mảnh chắp vá những thứ vay mượn từ chỗ này chỗ
nọ, nấu mọi
thứ nước xốt bằng những chất liệu bạ đâu nhặt đấy, miễn sao chúng là
chỉ số nói
lên sự thèm khát cái mới.
Mối hiểm
nguy của việc cưỡi trên hai thế giới là trạng thái nửa dơi nửa chuột,
cứ mập mờ
để khỏi bị gắn nhãn định loại. Kẻ di cư như một loài cây sống dai, tồn
tại nơi
đất khách quê người, ráng thoát khỏi mọi sự xếp loại, nhất là nếu thế
giới của
hắn là lưỡng cực, nếu tâm hồn hắn bồng bềnh bất định giữa những khoảng
rộng
khác biệt nhau, giữa phương Đông và phương Tây. Không chối bỏ gốc gác
của mình,
hắn tự phân thân, thành thử hắn ở trong một tình thế lập lờ, đặc biệt
khi hắn
đã từ bỏ ngôn ngữ quê hương để nắm chắc hơn ngôn ngữ của đất nước hắn
chọn làm
nơi cư ngụ.
Tôi là một
trong những trường hợp kiểu này. Trong thời thơ ấu ở Việt Nam, tôi đã
học tiếng
Pháp từ rất sớm. Tôi đắm mình trong việc đọc các tác phẩm cổ điển của
đất nước
hình lục giác, trong nghiên cứu các tác giả bách khoa toàn thư của Thế
kỉ Ánh
Sáng. Tôi ngập trong thơ của Hugo, Verlaine, Rimbaud. Tôi trở nên quen
thuộc với
những bi kịch của Racine. Tôi say mê Xưng tội của Rousseau, những
chuyến xuống
địa ngục của Nerval, cuộc cách mạng văn học dấy lên bởi các nhà siêu
thực, bởi
các giáo hoàng của trào lưu Tiểu Thuyết Mới. Thấm sâu mọi cảm hứng, tôi
tích luỹ
những phát hiện của mình, tôi mở rộng phạm vi kiến thức của mình mà tất
cả đều
liên quan đến những phát minh của các bậc sáng tạo táo bạo của châu Âu.
Dạng
thái tinh thần của tôi chịu ảnh hưởng của sự kết hợp nhị phân tạo thành
toà án
lương tâm của tôi: tôi bị giằng xé giữa sự trung thành với phương Đông
mà cha
tôi là đại diện và sự cám dỗ của phương Tây mà mẹ tôi, bạn của nước
Pháp, là hiện
thân. Dù sao mặc lòng, những ấn phẩm từ Paris vẫn cuốn hút tôi. Tôi
hãnh diện
vì đã nắm vững triệt để những chủ đề của những nhà sáng tạo nổi bật
nhất, đã đọc
kĩ đến từng dấu phảy các văn bản của các nhà văn tứ xứ đưa ta vào cuộc
viễn du
tới những đối cực. Tôi tự hào có thể vận dụng công cụ của mình, tiếng
Pháp,
tinh thông hơn người bản địa, với cái giá là từ bỏ dùng tiếng Việt. Như
vậy,
tôi tự triệt đường thoái lui, tự ngăn mình trở lại, nhưng với cảm giác
say sưa
rằng mình là một người theo thuyết biến hình, thay đổi trang phục và
sắm nhiều
vai: vai một công dân tương lai của thế giới, vai người sẽ chở đò làm
nhiệm vụ
nối đôi bờ, vai người nghệ nhân có tiềm năng làm cho các dân tộc xích
lại gần
nhau, đồng thời cũng có thể trở thành một kẻ xúi giục gây rối, đề cập
đến những
điểm nhiễu sự, chẳng hạn như nhắc lại luận đề của André Gide theo đó,
những nghệ
sĩ lớn đều là sản phẩm của hỗn chủng, là kết quả của trốc rễ và di cư.
Xa lạ với
chính bản thân, đôi khi xa lạ giữa đồng bào của mình, họ biến những cơn
bàng
hoàng của mình thành những chủ bài để thực hiện thuật giả kim của ngôn
từ. Giữ
đúng mọi tỉ lệ về tầm cỡ, không tự so sánh với họ, tôi ý thức được mình
là một
người lai, trung gian giữa kẻ lưu vong được nhào nặn bởi một nền giáo
dục dành
ưu tiên cho những sản phẩm đến từ nơi khác, kẻ tị nạn không chịu vào
ghetto và
người phụ nữ phương Đông mất phương hướng, nửa thèm khát được giải
phóng khỏi mọi
chằng trói, nửa muốn gìn giữ những mối liên hệ tình cảm với nơi chôn
nhau cắt rốn.
Tôi chỉ có thể tìm thấy tính thống nhất của mình khi viết, khi lục tìm
trong kỉ
niệm để khôi phục lại những nỗi đau và những niềm ngây ngất tôi cảm
thấy khi di
trú từ không gian tưởng tượng này đến cõi mơ tưởng khác, luôn luôn tiến
xa hơn
trong việc tìm kiếm những phương thức biểu đạt riêng của mình.
Tôi khát
khao hoàn thiện những tác phẩm hư cấu trong đó được nêu bật nỗi bối rối
của những
người lo sợ và những người chưa thỏa nguyện, mất trục trung tâm, không
có khả
năng chinh phục, cố che giấu những khiếm khuyết của mình được đến đâu
hay đến đấy,
nhưng theo cách của mình, họ đều là những tác nhân của lật đổ. Điên
khùng, hoài
nghi, sầu não, tang tóc, lưỡng diện, thậm chí đa diện, bị ma ám, chấp
nhận vị
thế thua thiệt ví quá tinh tường đến độ làm thiên hạ sửng sốt, không
mấy nhất
quán với bản thân, kém đồng điệu với thời đại, họ rất giỏi né tránh,
trốn lủi,
phao dấu vết giả, lấp đầy vực ngăn cách giữa cái thực với cái huyền
hoặc. Được
phú bẩm một thiên hướng hướng nội không phải bất khả dung hoà với lòng
trắc ẩn,
một xu hướng phân tích mổ xé, thuận lợi cho việc đặt ngược lại ván đề,
họ thiên
về tranh cãi, họ làm nổ tung những xác tín của chúng ta, họ khuấy đảo
trạng
thái thanh thản trí tuệ của chúng ta. Nếu họ tự nghe mạch, đó là để mổ
tử thi
những thoả hiệp của chúng ta. Nếu họ ngoái nhìn lại, đó là để trở thành
chính
mình trọn vẹn hơn trong khi vẫn là xa lạ đến trọn đời. Nếu họ cắm rễ ở
đâu đó,
thì cũng chỉ gắn bó vì tự do của mình thôi. Nếu họ là sự minh hoạ cho
một ý tưởng,
thì đó chỉ có thể là cho ý tưởng về một sự kì lạ căn bản mà Baudelaire
bảo là
thứ gia vị thiết yếu của mọi cái đẹp.
Lưu vong, rầy
rà, không chính thống, họ xới lên những vấn đề không đúng lúc, như sự
sống còn
– với tư cách là tiêu mẫu – của người tù phát vãng trốn về, việc khước
từ một đạo
lí cứng nhắc, việc chống đối sự chuyên chế của tính bình thường, sự vi
phạm những
huý kị xã hội, sự li khai trong lòng một thế giới thu nhỏ đã pháp điển
hoá, sự
chống lại mọi hình thức áp bức. Họ sống một cảnh huống lưu đầy vĩnh
cửu, ngay cả
khi họ không trốn bỏ đất nước. Họ chỉ tìm thấy nơi trú ngụ trong tính
hai mặt
và tính không khoan nhượng của mình. Họ có thể phòng ngừa mọi kiểu tập
hợp
thành đội ngũ bằng cách mượn lại lời cảnh báo của Armand Robin làm châm
ngôn
cho mình: “Tôi sẽ là một kẻ xa lạ lạ kì với mọi thời đại: / Tôi sẽ dùng
những
ngày mình sống để xoá bỏ đời tôi.”
Song song với
công việc viết tiểu thuyết, tôi ca ngợi trong nhiều tiểu luận những tác
giả từng
là những người trinh sát mở đường, những người nổi dậy, những người duy
trì một
cuộc di cư nội tâm, Tôi hoàn toàn nhất trí với những nghi vấn của họ:
liệu những
khái niệm của chúng ta có thể đứng vững được không, khi mà chúng ta níu
bám vào
chủ nghĩa sô-vanh? liệu những phân tích của chúng ta có thích đáng
không khi mà
chúng ta thổi bùng thêm những cuộc tranh chấp cục bộ? những tiền đề của
chúng
ta có cơ sở đúng đắn không, khi mà chúng ta tuyên bố địa ngục là những
kẻ khác?
phải chăng khả năng nhận thức của chúng ta đã teo lại khi mà chúng ta
giới hạn
chân trời của mình bằng cách chỉ cọ xát với những gì quen thuộc? liệu
tín điều
của chúng ta có phải là hão huyền khi mà chúng ta luôn luôn ưu đãi chị
em gái
ruột của chúng hơn anh chị em họ, ưu đãi anh chị em họ của chúng ta hơn
hàng
xóm, ưu đãi hàng xóm hơn người xa lạ?
Sự hấp dẫn của
cái chưa-biết là một trong những đòi hỏi cấp bách của sáng tạo. Cần
phải lạc
vào một mê cung những bối rối và khiếp sợ gây nên bởi sự đối mặt giữa
bản thân
với Kẻ Khác kia, một câu đố phải giải đáp, miễn sao ta sẵn sàng đập vỡ
vỏ giáp
của nó. Cần phải quên mình đi để sinh ra những kẻ cô độc vị tha, những
thương
binh của tình yêu, những người bị xé lẻ đi tìm nửa kia của mình, những
người
đau khổ mà nhu cầu được an ủi là không thể thoả mãn nổi, những con
người bị
giày vò bởi sự phân thân, những người bị ruồng bỏ, xua đuổi khỏi thiên
đường
xanh, những quái vật ích kỉ không hề cởi mở với đồng loại, những con
phượng
hoàng tái sinh từ tro của mình, những người độc đáo không cách chi xác
định nổi,
những kẻ hành hương, khách vãng lai.
Phải tự làm
cho mình thành xa lạ với bản thân mới đạt được tới một thứ văn học
không bị thuần
hoá. Nếu không nhằm làm một thú tiêu khiển đơn thuần chẳng có tầm cỡ
gì, mọi
tác phẩm chân chính đều thôi thúc chúng ta dò dõi vào đáy sâu của con
người
chúng ta, không phải để tự thoả mãn thói duy ngã trung tâm, mà để gỡ
rối cái mớ
bòng bong những ác cảm vô lí của chúng ta, những ác cảm kéo theo tình
trạng
không thể giao lưu. Rũ bỏ được những định kiến về người đối lập hoan
toàn với
mình, chúng ta ra khỏi bản thân, chúng ta làm cuộc hành trình rời xa
những diễn
ngôn thô sơ và những khái quát sơ lược, chúng ta chủ động đến với người
khác
khi anh ta không còn là một sự trừu tượng phiền phức với những oán hận,
những tẩy
chay kết tinh xung quanh, mà trở thành chất xúc tác cho một tầm nhìn
Prométhée,
cho một sự tôn sùng tất cả những gì thuộc về con người, không phân biệt
quốc tịch,
tôn giáo hoặc thứ bậc. Liệu đó có phải là một điều không tưởng bất khả
thực hiện?
Một công trình xây dựng về tinh thần không có nền móng? Tôi muốn tin
rằng tương
lai của nhân loại dựa vào những nhà nhân văn, một giống loài chưa phải
đã sắp
tuyệt chủng, bất chấp sự trỗi dậy trở lại của những lí thuyết độc hại
về sự bất
bình đẳng giữa các chủng tộc. Di sản chúng ta nhận được từ họ yêu cầu
chúng ta
đừng khăng chối bỏ những gì chúng ta không hiểu, đòi hỏi chúng ta tiến
lên bằng
cách nhổ tận rễ những định kiến của mình. Điều cốt yếu là làm sao không
phủ nhận
sự khác dị, không thiết lập những quan hệ trong đó có một kẻ thống trị
và một kẻ
bị thống trị, một dân tộc thượng đẳng và một dân tộc nguyên thuỷ được
người ta
mang đến cho những thứ gọi là ân huệ của văn minh.
Sáng tạo bao
hàm việc vun trồng tính kì lạ tuyệt đối của mình, tính hoang dã bên
trong của
mình. Nó ủng hộ việc giải huyền hoặc cái duy lí, ưu thế của cái được
phát hiện,
sự lên ngôi của pháp thuật, sự hiển lộ của những hiện tượng huyền bí,
sự đột khởi
của cái kì dị, sự xuất hiện của những quĩ đạo chệch hướng, việc lợi
dụng sự rối
loạn của mọi giác quan, sự biểu tỏ cái đắm đuối - cuống cuồng, sự liên
minh của
những thái cực, mộng thức và sự trở về với lí trí lạnh lùng, sự khai
thác khả
năng vượt giới hạn, làm điều ngông cuông, sự lui tới những miền siêu
cảm giác,
tổ quốc thực sự của những người thấu thị, sự thức tỉnh của khả năng
chài yểm,
việc tăng cương những thiên hương đóng vai kẻ phá đám, làm người sao
chép cái
hiện thực khác, truyền một nguyên lí mang sinh khi mới vào cái cơ quan
ẽo ợt là
thứ văn học này khi mà nó chỉ tự nuôi dưỡng bằng những chân lí trấn an.
Là những kẻ
lưu vong không thể dung hoà với những đầu óc thiển cận, xa lạ trong
chính đất
nước mình, quen thói trốn khỏi vỏ kén bảo vệ. là những du kích không
đứng dưới
ngọn cờ nào, những ngoại lệ gần như dị dạng, những kẻ phá huỷ những hệ
tư tưởng
ngự trị, những kẻ nhổ rễ sự khắc nghiệt không khoan dung đã thành một
thứ bệnh
dịch, những kẻ thù của những hoá thạch cổ hủ luôn nghĩ rằng những vách
ngăn giữa
các dân tộc là kín bưng không thể rò rỉ, những người khởi xướng được
phụ trợ bởi
trí tò mò không biết mệt đối với những tác phẩm ủ men nổi loạn, những
người mộ
ngoại ưa thích những phát hiện của các nhà thực nghiệm phương xa, những
người
chiết trung lạc lõng trong những bè đảng đóng kín cửa với mọi cách tân,
những
người quốc tế chủ nghĩa có tham vọng xây dựng một hỗn hợp, hoà trộn
nhiều nền
văn hoá, họ đứng ở tiền đồn của tính hiện đại, họ có thể nói như Armand
Robin:
“Trái tim con người, tôi muốn gọi nó bằng tiếng Nga, tiếng Ả-rập, tiếng
Trung
Quốc / Cho chuyến đi từ bạn tới tôi / tôi muốn có thị thực / Bằng ba
mươi thứ
tiếng, ba mươi khoa học.”
Li khai, đi
ngược dòng, nhưng chào đón với lòng hiếu khách những ai không giống
mình, họ là
những gương mặt tượng trưng cho một nghệ thuật sẽ là nơi hoà đồng nhân
loại,
theo chữ dùng của Victor Hugo. Họ cần thiết cho chúng ta để những ý
tưởng của
chúng ta khỏi bị ôi thiu vì cừu địch với đám dân ngoại lai muộn. Họ dắt
dẫn
chúng ta trong những trao đổi của chúng ta để chúng ta khỏi sống khép
kín, để
chúng ta khỏi là một cái gì mà lòng thiện cảm không chạm tới được, mà
không mắc
lừa việc bình đẳng hoá từ cơ sở.
Tôi xin kết
luận những triển luận này về những người biệt xứ bằng việc trích dẫn
Marina
Tsvetaieva, nữ thi sĩ Nga có một số phận bi thảm, Tị nạn ở Pháp, ngày
6/7/1926,
bà đã viết cho Rainer Maria Rilke: “Goethe đã nói ở đâu đó rằng người
ta không
thể thực hiện được cái gì lớn lao bằng tiếng nước ngoài – điều đó, bao
giờ tôi
cũng thấy có vẻ sai. […] Làm thơ đã là dịch rồi, từ tiếng mẹ đẻ sang
một thứ tiếng
khác, bất kể đó là tiếng Pháp hay tiếng Đức. Không một ngôn ngữ nào là
tiếng mẹ
đẻ. Viết thơ là viết dựa theo một cái gì đó. Vì thế tôi không hiểu tại
sao người
ta lại nói nhà thơ Pháp hay nhà thơ Nga, vân vân... Một nhà thơ có thể
viết bằng
tiêng Pháp, anh ta không thể là một nhà thơ Pháp. Thật lố bịch. […]
Người ta trở
thành thi sĩ (nếu như người ta có thể trở thành thi sĩ, nếu như người
ta không
phải ai nấy đã là thi sĩ từ trước !) không phải để là Pháp, Nga, vân
vân…, mà để
là tất cả. Hoặc nữa: người ta là thi sĩ vì người ta không phải là Pháp.
Quốc tịch
là thải loại và kết nhập. Orphée làm nổ tung quốc tịch hay mở rộng nó
đến độ tất
cả (hiện tại và quá khứ) đều được bao gồm trong đó.”
Xin cảm ơn sự
chú ý của quí vị.
Linda Lê
(*) Bài nói
ngày 13.10.2010 tại L'Espace, Trung tâm Văn hoá Pháp tại Hà Nội. Nguyên
tác:
Étranges Étrangers, đã đăng trên Diễn Đàn tại đây. Bản tiếng Việt do
Dương Tường
chuyển ngữ và chú thích.
------------
1 Paul
Valéry.
2 Từ
exotisme (và tính từ exotique), mà các từ điển Pháp – Việt thường dịch
là: tính
ngoại lai hay tính chuộng ngoại lai, thực ra chưa có từ Việt tương
đương diễn đạt
trọn vẹn nội hàm của nó. Theo nghĩa cổ, như Rabelais dùng, nó chỉ những
đặc
tính của những dân tộc, vùng miền không thuộc về nên văn minh phương
Tây. Theo
định nghia của từ điển Petit Robert 2009, tính từ exotique chỉ những gì
“đến từ
những xứ sở xa và nóng” (do đó, đôi khi nó còn đồng nghĩa với tropical
[thuộc về
nhiệt đới]) và exotisme là “sở thích đối với (…) những phong tục, tập
quán và
những hình thức nghệ thuật của những dân tộc ở nơi xa”. Từ Việt “ngoại
lai” hay
“chuộng ngoại lai” thường hàm ý xấu, dễ gây ngộ nhận. Nhất là trong văn
cảnh của
bài này, khi tác giả dùng từ exotisme theo quan niệm của nhà văn Pháp
Victor
Segalen, như một khái niệm tinh thần có tầm triết học và mĩ học. Hiểu
theo tinh
thần đó, nó vừa là tính chất của những gì xa lạ với chúng ta vừa là sở
thích đối
với tất cả những gì mang tính chất đó, tương ứng với một nhu cầu vượt
thoát. Do
vậy, chúng tôi dịch thoát là: Nhu Cầu Ngoại Lai, nhằm diễn đạt tinh
thần là
chính. Mong các vị cao kiến chỉ bảo thêm.
3 Le Divers,
trong hệ qui chiếu của V. Segalen, là một từ chìa khoá để khái niệm hoá
phạm
trù exotism được nâng lên tầm mĩ học và ở đây không nên hiểu là đa
dạng, mà là
sự khác dị trong sô đông (l’altérité dans la multitude). Chúng tôi tạm
dịch là
cái Hỗn Dị.
4 Victor
Segalen – Essai sur l’exotisme (trang 43)
Nguồn: Diễn Đàn
Forum
Comments
Post a Comment